Over de verdrinkingsdood van vier Slotense meisjes in 1939, die samen begraven liggen op het Sint-Pancratiuskerkhof. Hoe kon dat ongeluk gebeuren?

V.l.n.r.: Joke Bakker, Bep Sol, Lena Bakker en Annie Sol (foto gemaakt in 1939).

Wat betekende het overlijden van de zusjes Annie (15) en Bep Sol (16) en Joke (16) en Lena Bakker (18) voor de vooroorlogse Slotense gemeenschap? Dit verhaal geeft ook een inkijkje in het (Slotense) katholieke leven van die jaren.

Annette Beentjes en Corrie Loogman (familie van de omgekomen meisjes Sol) bezochten archieven en interviewden ooggetuigen en familieleden op wie het ongeluk een onuitwisbare indruk heeft gemaakt. Zo konden ze het verhaal reconstrueren. Hun bevindingen legden zij vast in een lezenswaardige rijk-geïllustreerde uitgave van 70 pagina’s. Hieronder een paar passages uit de presentatie die Corrie en Annette op 13 juni 2021 in het Slotense Parochiehuis gaven.

De achtergrond
De vier meisjes kenden elkaar van de Sint-Jozefschool en de Maria Congregatie van de Sint-Pancratiuskerk waar zij aan deelnamen. Dat waren bijeenkomsten voor meisjes. Officieel waren dat godsdienstlessen, maar in de praktijk kregen de meisjes hier allerhande informatie ter voorbereiding op het huwelijk. De familie Sol (15 kinderen) kwam uit de Baarsjespolder. Nelis Sol was warmoezenier (tuinder). Door de stadsuitbreiding moest het gezin in 1929 verhuizen naar de Sloterpolder. De familie Bakker woonde met 7 kinderen op ‘Veelust’ op het adres Sloterweg 400, een wijkje arbeiderswoningen, waar helaas niets van bewaard is gebleven.

Veelust, Sloterweg 400 – 416, Foto: Stadsarchief Amsterdam.

Het ene moment met de bal spelen… en dan…
Dankzij het speurwerk zijn veel details van die ongelukkige dag bekend: Op 30 juli 1939 was het prachtig weer. Met de wind in de rug maakten de vier meisjes de lange fietstocht van 35 km naar Castricum aan Zee. Ze huurden een ‘omkleed-tentje’ op het strand. Ze hadden wel een badpak maar konden niet zwemmen. Ze speelden met de bal in zee en kwamen veel noordelijker uit het water, de zee ’trok’ heel erg. Het was de ‘periode van volle maan’ waardoor de vloed gevaarlijk snel opkomt. De stevige zuidwestenwind stuwde het zeewater op en diepte de tussenliggende zwinnen uit. ’s Middags gingen de meisjes weer in zee en kwamen ongemerkt – al spelend met de bal – op de tweede zandbank terecht. Toen de vloed opkwam wilden zij terug naar het veilige strand en stapten van de zandbank af meteen in het diepe water van het zwin. Zij voelden geen vaste grond onder de voeten en het feit dat zij niet konden zwemmen is hen noodlottig geworden. Binnen tien minuten spoelde het eerste levenloze lichaam aan. Toevallig aanwezige leden van de Amsterdamse reddingsbrigade ondernamen meteen actie. Naast de arts op de EHBO-post boden ook artsen die zich onder de badgasten bevonden hulp. Er werd meteen begonnen met reanimeren. Binnen een half uur waren er vier lichamen aangespoeld. Om 17 uur gaven de artsen aan dat de vier meisjes waren overleden.

Voor het huis Osdorperweg 240, Annie en Bep in het midden.

Ondertussen op Sloten…
Veldwachter Thomas de Klerk kreeg een telefoontje van zijn collega in Castricum aan Zee. Hij regelde vervoer bij het taxibedrijf van Gerrit van der Puij. De vaders moesten mee naar Castricum om hun dochters te identificeren. Ondertussen ging pastoor Raken van de Sint-Pancratiuskerk naar de moeders om het verschrikkelijke nieuws – dat hun levens voor altijd zou veranderen – te brengen. Even was er nog een stille hoop dat het niet om hun dochters ging. Er werd gebeden voor een goede afloop, maar de bevestiging van het vreselijke nieuws kwam nog diezelfde avond. Twee gezinnen verloren allebei twee dochters.

Een droeve stoet op de R.K. Begraafplaats te Sloten, waar de vier meisjes, die te Castricum tegelijk in zee verdronken, ter aarde werden besteld. Katholieke Illustratie; augustus 1939. Archief Loogman.

Heel Sloten liep uit
In beide ouderlijke huizen werden de meisjes opgebaard. Iedereen, jong en oud, kwam afscheid nemen. Ondertussen was het groot nieuws in (nationale) kranten. Het stond zelfs in de Sumatrapost in voormalig Nederlands-Indië. Tijdens een gezamenlijke mis in een overvolle Sint-Pancratiuskerk (niet iedereen paste in de kerk) rouwde heel Sloten. De kerkklokken beierden urenlang. De vier meisjes zijn samen begraven in één graf, op twee porseleinen plaatjes zijn hun portretten vereeuwigd. Het graf is recent opgeknapt door John Koenen, neef van de meisjes, en wordt nog regelmatig bezocht.

Grafsteen van de vier zusjes op de Rooms-katholieke begraafplaats Sint-Pancratius te Sloten.

Naschrift
Het eerste exemplaar van deze bijzondere uitgave werd op 13 juni 2021 overhandigd door de schrijfsters aan Theo Bakker. Vanaf najaar 2021 is dit boekje bij het Slotense Politiebureautje te koop.

Theo Bakker, bijna 90 jaar en broer van de in 1939 omgekomen Lena en Joke Bakker, nam op 13 juni 2021 in het Parochiehuis te Sloten, te midden van familieleden van de vier meisjes, het eerste exemplaar uit handen van Corrie Loogman (midden) en Annette Beentjes in ontvangst. Foto: Tamar Frankfurther.

Tamar Frankfurther; 2 juli 2021.

Zie ook: de uitgave als pdf-document: “Een vreeselijk ongeluk” – Castricum aan Zee, 30 juli 1939

Dit bericht als pdf-document: “Een vreeselijk ongeluk”

Aan de Rijnsburgstraat (de vroegere Sloterweg) ligt langs de Amsterdamse Schinkel deze goed verborgen schat: het is de begraafplaats Huis te Vraag uit 1891.

Begraafplaats Huis te Vraag – Een verborgen schat. Foto: Peter Eijkman.

Oorspronkelijk zou hier een boerenhofstede hebben gestaan. Maximiliaan van Oostenrijk zou hier in 1489 de weg naar Amsterdam hebben gevraagd, wat de naam zou verklaren. In 1632 wordt het Huis ter Vraech voor het eerst officieel genoemd. In de 17e en 18e eeuw was er een landhuis en een katoendrukkerij gevestigd.

Aan het eind van de 18e eeuw was dit in verval geraakt. Bij een brand raakte het landhuis zwaar beschadigd. Het werd opnieuw opgebouwd maar werd in 1890 gesloopt voor de aanleg van een scheepswerf en een café. Op deze plek staat sinds de jaren zestig Kantoorgebouw ‘De Schinkel’.

In 1890 kocht de timmerman Pieter Oosterhuis het terrein naast het vroegere landhuis dat destijds nog in de gemeente Sloten lag. In 1891 werd het terrein met zand ongeveer twee meter opgehoogd, waarna het werd ingericht als particuliere protestantse begraafplaats van de Nederlands Hervormde Kerk.

In 1962 kocht de gemeente het terrein en sloot de begraafplaats; d.w.z. dat er geen nieuwe begrafenissen meer mochten plaatsvinden.

Sinds 1987 woonden beeldend kunstenaar Leon van der Heijden en zijn vrouw Willemijn als beheerders en hoveniers in de voormalige aula van de begraafplaats. Zij hebben het verwaarloosde terrein opgeknapt.

Leon is in 2020 overleden, en ook zijn vrouw woont er niet meer. Het onderhoud geschiedt nu door twee tuinvrouwen en een aantal vrijwilligers onder auspiciën van de Dienst Groenvoorziening.

Op 18 februari 2008 verzocht een groep burgers de stadsdeelraad om Huis te Vraag en (vier) arbeiderswoningen aan het nabijgelegen Spijtellaantje aan te wijzen tot beschermd stadsgezicht. De raad besloot de verzoekers niet-ontvankelijk te verklaren. Op 28 augustus 2009 werd de begraafplaats toch tot gemeentelijk monument benoemd vanwege haar cultuurhistorische waarde.

Een voorstel in de deelraad Amsterdam-Zuid in 2013 om het verkopen, werd in een deelraadsvergadering mede daardoor weggestemd; als tweede reden werd opgevoerd, dat de begraafplaats door de buurtbewoners als “parkje” wordt gebruikt.

De begraafplaats is tegenwoordig een prachtige groene oase van rust in de drukke stad.

Peter Eijkman; 11 mei 2021.

Van: www.flickr.com/photos/meijkie/51173912753/in/photostream/

Dit jaar is álles anders, maar toch ook weer niet. In het kader van de Boekenweek 2021 geeft de Osdorpse boekhandel Meck & Holt ‘gewoon’ het vierde deel in de serie Nieuw-West Side Stories uit. In deze uitgave staan vier bijdragen over de historie van het landelijk gebied Sloten-Oud Osdorp.

Nieuw-West Side Stories – uitgave 2021.

Iedereen die twintig euro of meer besteedt bij boekhandel Meck & Holt aan de Tussenmeer 46 in Osdorp krijgt dit boek cadeau naast het landelijke Boekenweekgeschenk. De Boekenweek vindt plaats van zaterdag 29 mei t/m zondag 6 juni. Zolang de voorraad strekt liggen deze gratis uitgaven voor u klaar.

De inhoudsopgave van West Side Stories deel 4: Bij de drie titels waar geen auteur vermeld staat, hoort Erik Swierstra’s naam te staan.

De overige lezenswaardige elf verhalen spelen zich af in Nieuw-West. Dus ook in de voormalige gemeente Sloten… Gerard Molewijk, vele jaren actief lid (en luis in de pels) van o.a. de voormalige stadsdeelraad Nieuw-West voor de lokale partij BNW81, heet de lezers welkom in zijn aansprekende voorwoord. Het is natuurlijk louter toeval, maar het is tóch aardig te vermelden dat het thema van de Boekenweek dit jaar “Tweestrijd” is. Het verhaal van Tamar Frankfurther over het in 1995 gewonnen referendum over het behoud van het Weilandje Vrije Geer vormt dus een mooie brug tussen het landelijke en lokale Boekenweekgeschenk.

De slag om het Weilandje Vrije Geer
Tamar Frankfurther was sinds begin jaren negentig van de vorige eeuw (samen met haar familie en een diverse Slotenaren) actief betrokken bij het behoud van de laatste veenweide nabij de dorpskern van Sloten. Het was immers van groot belang dat het zicht op het dorp behouden bleef, dat het dorp niet helemaal opgeslokt zou worden door de stad en dat de beloofde groene buffer tussen dorp en stad er zou komen… De gemeente Amsterdam zag dat anders en wilde 180 woningen bouwen op dat weiland. Inspraak en lobby boden geen soelaas.

“Dan maar een referendum organiseren”, was toen de gedachte. “Dan kunnen de Amsterdammers bepalen of het groen mag blijven of niet.” Dat bleek makkelijker gezegd dan gedaan. Eerst moesten er 30.000 ondersteunende handtekeningen van Amsterdammers worden verzameld en dan was je er nog niet. Het referendum zou immers alleen geldig zijn wanneer 34,1% van de Amsterdammers (186.159 stemgerechtigden) op 17 mei 1995 ook zijn stem uitbracht… Enfin, in deze uitgave leest u hoe het precies ook alweer zat. Hoe het allemaal begonnen is, over de politieke en ambtelijke capriolen die de gemeente uithaalde, hun wonderlijke campagne en over de uitgekiende campagnes van het Weilandje-comité voor de handtekeningen en de verhoging van de opkomst.

Jaap Tolk is een van de drijvende krachten achter het succes van zowel het Weilandje als van Natuurpark Vrije Geer. Tóen als lid van het referendumcomité en nú nog altijd als vrijwilliger in de beheergroep van het natuurpark.
Foto: Tamar Frankfurther.

In dit boekje staat de beknopte versie van het bijzondere verhaal, dat eindigt op het prachtige Natuurpark Vrije Geer in 2020. Waar Jane en Hein, die elkaar als vrijwilligers van de beheergroep op het Weilandje ontmoet hebben, aan het werk zijn. Ze zijn inmiddels getrouwd!

Meer weten over het Weilandje-referendum?
Wie het leuk vindt om meer over de slag om het Weilandje Vrije Geer te zien en horen, kan terecht op de website www.geheugenvanwest.nl waar het verhaal in drie filmdelen getoond wordt. Als corona het straks weer toelaat, zal Tamar ook presentaties over dit onderwerp gaan verzorgen. Als daar meer over bekend is, wordt dit vermeld in de Agenda van de Nieuwsbrief en op de website www.slotenoudosdorp.nl

Drie artikelen over historie
Erik Swierstra schrijft al jaren artikelen over de ‘historie van Sloten en Oud Osdorp’, en ook het grondgebied van de voormalige gemeente Sloten. Na de recente publicatie van de folder ‘Fietsen door de voormalige gemeente Sloten’, publiceert hij in dit boekje ook weer drie interessante bijdragen. Rijk-geïllustreerd bovendien. Meer hierover in www.slotenoudosdorp.nl/historie.

Het eerste verhaal gaat over ‘Verdwenen dorpen ten westen van Sloten’. Ten westen van het dorp Sloten ligt tegenwoordig Badhoevedorp. Voordat de Haarlemmermeer in 1852 werd drooggemaakt heeft de ‘Waterwolf’ veel land en diverse dorpen verzwolgen, zoals Nieuwerkerk en Rijk. In dit artikel een overzicht.

Sloten ligt tegenwoordig vlakbij de autosnelweg en de spoorweg van Amsterdam naar Den Haag. Voordat deze verbinding in de jaren zeventig werd voltooid waren er diverse andere verbindingen in het gebied ten zuidwesten van Amsterdam en Sloten, waarover in dit artikel ‘Sloten en de verbinding van Amsterdam naar Den Haag’ wordt verteld.

Het gebied van de vroegere gemeente Sloten werd aan de zuidkant begrensd door de Schinkel en de Nieuwe Meer. Sinds de Middeleeuwen is dit een belangrijke vaarroute in de richting van Aalsmeer en Leiden. Sinds de 19e eeuw was er langs de oever een jaagpad, waarlangs schepen ‘gejaagd’, voortgetrokken, werden. Over wat er langs dit pad vroeger was en nu nog is te zien gaat dit artikel ‘Het Jaagpad langs de Schinkel en Nieuwe Meer’.

Tamar Frankfurther, 22 mei 2021.

Augustus 1951 – ik was 4 jaar en t.g.v. de geboortegolf na WOII waren de kleuterscholen overvol. In onze buurt, ik woonde aan de Aalsmeerweg, bij het Aalsmeerplein in Amsterdam, was er op de kleuterscholen alleen plaats voor kinderen die vóór augustus 1947 geboren waren. 

Maar ja, wat moesten mijn ouders met een dochter die van alles wilde en nieuwsgierig was en de school weigerde haar op te nemen? En nog een andere dochter van bijna 2 in huis – op 3-hoog.

Buslijn G (Haarlemmermeerstation – Sloterweg) in het dorp Sloten; circa 1965.

Met bus G naar Sloten
De oplossing kwam van Sloten: Ik kon daar als 4-jarige wél op de kleuterschool terecht en dus werd ik elke ochtend in Amsterdam op Bus G gezet. De juf van de school zat daar meestal al in en met haar stapte ik uit in Sloten. Eindelijk mocht naar school. Ik kende Sloten want mijn oma en mijn vaders broer met gezin woonden daar. Om de zondag bezochten wij hen – lopend! Herhaaldelijk werd mij streng door iedereen ingepeperd dat je op Sloten vooral op de stoep moest lopen, omdat Bus G gevaarlijk dicht langs de rand reed. Dat was overigens niet overdreven. Ik herinner me nog dat Mia Geijtenbeek van Sloterweg 1200 midden op het dorp met haar voet onder de band van bus G kwam. Even verderop, was de stoep ook zo smal. Daar heeft de gemeente toen een hekje geplaatst, zodat je niet per ongeluk vanuit de voordeur zomaar onder de bus zou lopen.

Entree van de Speeltuin Sloten van het Amsterdams Speeltuin Verbond;
4 juli 1967. Foto: Beeldbank Stadsarchief Amsterdam.

De Grote Speeltuin
Een uitje vanuit het huis van oma en de familie was de speeltuin met neefjes en nichtjes en daar belandde ik met de kleuterschool ook. Het was altijd feest en voor een kind van 4 en zeker te verkiezen boven binnenshuis blijven. De speeltuin was toen minder fraai en uitgebreid dan nu, maar een heerlijke speeltuin was en is het wel. Wij noemden het toen de ‘Grote Speeltuin’. Ik vond de zandbak en de grote hoge stenen glijbaan aan de voorkant het einde. Ik herinner me dat ik misselijk werd van het schommelen; die liet ik dus ongebruikt hangen.

Wij gingen vanuit de – uiteraard katholieke – kleuterschool ook wel naar het speelveld met gras achter de school. Je wist dat verborgen achter de school het kerkhof lag. Voedsel voor een fantasierijke geest. Ook het Pancratiuskerkhof  ligt er nog steeds op een ‘hoogje’ en is nog volop in gebruik. Mijn familie en mijn ouders zijn daar begraven.

Geworteld ben je en geworteld blijf je.

Ineke Ebbers; mei 2021.

Welke plaats vind jij het meest kenmerkend voor Noord-Holland? Fred van de Water neemt ons mee naar Sloten, inmiddels opgeslokt door Amsterdam. Vanuit gemeente Sloten stoomden in 1839 de eerste treinen in ons land. Tuinders uit Sloten bezorgden Amsterdammers hun verse groenten. Door Sloten liepen pelgrims over de ‘heilige weg’, vanwege het Mirakel. De keizer kwam in 1489 in dit dorp. Op naar dit onbekende Sloten!

Ga in gedachten even mee terug tot pakweg het jaar 1000. Dit deel van Holland was een uitgestrekt veenmoeras waar riviertjes doorheen kronkelden. Er lagen enkele meertjes. De pioniers waren hierheen getrokken vanuit de duinstreek. Begin van de elfde eeuw hebben de eerste bewoners een kapelletje gebouwd in wat de middeleeuwse monniken noteerden als het plaatsje ‘Sloton’.

(N.B. Door op de afbeelding te klikken kan een vergrote weergave worden getoond.)

Gezicht op Sloten. Prent uit een reeks van vier op ййn blad, met gezichten op dorpen bij Amsterdam, 1693. Collectie van prenten en tekeningen van de Provinciale Atlas Noord-Holland, Inventarisnummer NL-HlmNHA_359_2948.

Dat dorpje lag vermoedelijk aan de rand van het toenmalige Slootermeer. Dit bleek bij nader inzien geen ideale – te natte! – plek en de verre voorouders zochten een wat hoger en droger plekje om te wonen. En dat is Sloten, waar Fred van de Water ons mee heen neemt.

Tussen meer en trekvaart
‘Mijn interesse voor Sloten is ontstaan, omdat mijn goede vader daar in 1913 geboren en getogen is. Zijn vader was warmoezenier. Hij had een tuinderij aan de Noorder Akerweg waar het hele gezin en een aantal knechten in meewerkte,’ vertelt Fred. ‘Het oude Sloten, voornamelijk agrarisch, was een vrij grote gemeente.’ Deze gemeente lag, globaal gezegd, tussen Halfweg en de Schinkel/Kostverlorenvaart – dat was toen de grens van Amsterdam. Ten zuiden van de gemeente Sloten klotste het uitgestrekte Haarlemmermeer en aan de noordzijde was de Haarlemmertrekvaart gegraven.

De kerk van Sloten eind achttiende eeuw, met op de voorgrond een brug met een sluisje. Collectie van prenten en tekeningen van de Provinciale Atlas Noord-Holland, Inventarisnummer NL-HlmNHA_359_5392.

‘De gemeente Sloten’, aldus Fred, ‘kende twee dorpen van betekenis: Sloten en Sloterdijk. En dan was er nog een aantal buurtschappen, zoals Osdorp, Vrije Geer, Overtoomse Veld en de Baarsjes.’

Om een indruk te geven van het Sloten van vroeger: in 1840 woonden er ruim tweeduizend mensen in 274 woningen. Toen leefden de meeste Slotenaren in buurtschap De Overtoom  (841), gevolgd door het dorpje Sloterdijk (583) en buurtschap de Drie Baasjes of Baarsdorp (341). Het dorpje Sloten telde 325 inwoners in nog geen veertig woningen.

Annexatie
In Sloterdijk woonden meer inwoners dan in Sloten. Het ligt voor de hand dat daar het gemeentehuis van de gemeente stond. Daar kwam op 31 december 1920 de gemeenteraad van Sloten voor het laatst bijeen. Dat raadhuis werd vervolgens ingericht als hulpsecretariaat van de gemeente Amsterdam. Delen van Sloten die tegen Amsterdam aan lagen, hadden een sterke groei doorgemaakt. De hoofdstad bleef uitdijen. Waar het tuinbouwgebied Sloten lag, is de wijk Nieuw Sloten verrezen.

Fred: ‘Behalve het Petruskerkje en een aantal huisjes daaromheen, is er van het oude Sloterdijk niets meer over. In het Overtoomse Veld zijn, na wat zoeken, nog wat oude huisjes te vinden. Voor 1900 waren er al wat stukken grond door de gemeente Amsterdam geannexeerd.

Te weten Staatslieden- en Spaarndammerbuurt, Admiraal de Ruijterweg en het terrein van de Westergasfabriek. In 1921 is, uiteraard met veel weerstand van de bevolking, de gemeente Sloten bij Amsterdam ingelijfd. Met Watergraafsmeer en een aantal noordelijke dorpen werd de stad vier keer zo groot.’

Gemeentewapen
Op het vroegere gemeentewapen zie je de symbolen van de vier rechtsgebieden (bannen) die samen de gemeente Sloten vormden: een gele ster op een zwarte achtergrond was het symbool van Sloterdijk, de os stond voor Osdorp, de drie hangsloten sloegen op Sloten en dan was er nog de Vrije Geer, herkenbaar aan een rood vlak, waarin een taps toelopende (gerend) stukje land.

Het gemeentewapen van Sloten met de symbolen van de vier ‘bannen’ die samen Sloten vormden.

De Vrije Geer was een gebied waar men was vrijgesteld van het afdragen van bepaalde heffingen aan de graaf van Holland. De Vrije Geer is nu een bescheiden natuurgebied, een herinnering aan het veenweidegebied dat zich hier vroeger uitstrekte. Dat de Vrije Geer niet door de stad volledig is weg geschoffeld, is te danken fanatiek en creatief actievoeren.

Kleinste Politiebureau
De gemeente Sloten bestond sinds 1816, nadat de Fransen definitief verslagen waren en Willem I tot koning was gekroond. De actieve Dorpsraad Sloten-Oud Osdorp heeft onlangs een fietsroute uitgezet die langs de grenzen van de vroegere gemeente leidt. De afstand? ‘Dat is zo’n dertig kilometer,’ aldus Ben Meijer die regelmatig, vooral in de weekenden, te vinden is in het Kleinste Politiebureau van ons land. Het gebouwtje staat aan de Sloterweg, hoek Dorpsplein.

Voor de plaatselijke diender was hier in 1886 een werkplekje gebouwd. De veldwachter kon in zijn bureautje net achter een typemachine kruipen. Er waren verder een cel, een toilet en een aanrecht. De cel werd, volgens de overlevering, door de veldwachter gebruikt om dronken cafébezoekers tijdelijk op te sluiten. Dat was de tijd dat het dorp maar liefst zeven cafés telde.

Eind 2015 sloot de politie van Amsterdam dit kantoor. Dankzij een bewonersactie is echter voldoende geld bijeengebracht om dit monumentje te kopen en het te laten restaureren. Het is sinds 2017 in handen van Stadsherstel Amsterdam. Er is nu een winkeltje, tevens VVV, in onder gebracht, dat draaiend wordt gehouden door vrijwilligers zoals Ben Meijer. De vrijwilligers verzorgen ook historische rondleidingen door Sloten.

Twee cent
De Sloterweg is de plek waar Fred van de Water ons graag mee heen neemt. Met name de route in het oude dorp, te beginnen bij de entree voor wie uit Amsterdam kwam: het vroegere tolhuis (huisnummer 1191). Om in de onderhoudskosten van de weg te voorzien was de Sloterweg een tolweg. Je moest dus betalen om het tolhek te kunnen passeren. Stel dat je met de fiets van de Overtoomse Sluis naar Sloten wilde, dan moest je hier twee cent tol betalen. Maar wie een kudde schapen of varkens meevoerde kostte dat wel vijftig cent.

Prentbriefkaart van het tolhek aan de Sloterweg, ruim een eeuw geleden. Uitgeverij Kirchner bv, 1910. Collectie Stadsarchief Amsterdam: prentbriefkaarten, Afbeeldingsbestand PRKBB00212000006.

Wandel (in gedachten) even mee over de Sloterweg van het vroegere tolhuis naar de Molen van Sloten, bij de Ringvaart. Fred: ‘Aan de linkerkant van de weg heb je eerst een paar fraaie herenhuizen. Sommige zijn, zoals er op staat vermeld, uit 1914. Aan de andere kant van de weg staat de rooms-katholieke Sint-Pancratiuskerk uit 1901. De omringende muur is scheef gezakt en de uitbundige toegangspoort van weleer is verdwenen.’

Deze kerk aan de Sloterweg is het eerste kerkgebouw dat ontworpen is door Jan Stuyt. Deze Stuyt uit Purmerend groeide uit tot een van de toonaangevende architect van kerken en andere rooms-katholieke gebouwen. De kerk en de pastorie er naast in Sloten zijn inmiddels rijksmonument. Tegenover de kerk staat zoals gebruikelijk een café, Kerkzicht geheten.

Brede voet
‘Je ziet in het dorp verschillende karakteristieke huisjes en je hebt er kleine zijstraatjes die doodlopen. Wat mij opvalt, ondanks de zonnige dag, is dat er geen reuring is. Geen gezellige drukte,’ aldus Fred van de Water. ‘Vroeger was hier een uitgebreid winkelbestand, dat niet alleen de inwoners van Sloten, maar ook die van Badhoevedorp, bediende. De middenstanders zijn door de oprukkende stad die klandizie kwijtgeraakt,’ vertelt Fred.

Een saillant detail is, vervolgt hij, dat ‘zoals dat vroeger ging, er twee slagers waren en twee bakkers, ййn voor de protestanten en een voor de katholieken. Verder was hier alles wat een dorp aan winkels nodig had, plus een garage en smederij. Mij is verteld dat hier ook een schoenenwinkel was die o.a. speciaal schoeisel verkocht met brede voorvoet. De meeste mensen liepen toen op klompen, waardoor de voet wat uitzette, vandaar dat er voor de zondag een speciale schoen nodig was.’

Paardentram
Het zal een eeuw geleden vast drukker zijn geweest op deze weg. Hier reed de paardentram naar de Overtoomse Sluis. Hoewel de Amsterdamse tramlijnen aan het eind van het eerste decennium van de twintigste eeuw geëlektrificeerd waren, had de gemeente Sloten in 1918 besloten van het dorp een paadentramlijn naar de stadsgrens te laten rijden. Om kosten te besparen deed men in Sloten het met tweedehands materiaal. De paardentram bleef in bedrijf tot de annexatie van de gemeente door Amsterdam (1921).

De paardentram van Sloten, ca. maart 1922; Collectie Stadsarchief Amsterdam: foto’s, Afbeeldingsbestand OSIM00004002552.

Aansluiting van het lijntje van de Sloterweg op het Amsterdamse tramnet was niet mogelijk, in Sloten lag namelijk een andere spoorbreedte. Maar wel kwam er in Sloten in 1922 de tractortram die op drukke dagen geassisteerd werd door (tweedehands) autobussen. De zogenaamde tractortram was misschien wel iets moderner dan de paardentractie, maar het bleek wel duurder in de exploitatie. Uiteindelijk, in 1925, won de comfortabele autobus en was het afgelopen met de tramlijn in Sloten.

Dat neemt niet weg dat de gemeente Sloten koploper was in het landelijke spoorwegnet. Het tijdelijke station d’Eenhonderd Roe (vlak buiten de grens van Amsterdam) vanwaar in 1839 de eerste treinen in ons land naar Haarlem reden, lag namelijk in de gemeente Sloten.

Onder grote belangstelling wordt op 20 september 1839 de eerste spoorlijn in ons land in gebruik genomen. De trein vertrekt van station d’Eenhonderd Roe aan de overkant van de Haarlemmertrekvaart. Collectie Noord-Hollands Archief, Beeldcollectie van het Historisch Archief Haarlemmermeer te Hoofddorp, Inventarisnummer NL-HlmNHA_Hmr_12583.

Dobbelen
De boeren, tuinders en vissers van Sloten wisten eeuwenlang hun producten te slijten op de markten in de hoofdstad. Het was overigens al in 1529 dat de stad Amsterdam o.a. de ambachtsheerlijkheden Sloten, Sloterdijk, Osdorp en Vrije Geer in handen kreeg. Bij het dobbelen nota bene. Reynout de Derde van Brederode (1492-1556), ambachtsheer van deze heerlijkheden, was een verwoed gokker en op een gegeven moment –  volgens sommige verhalen was hij eerst dronken gevoerd – zette hij deze ambachtsheerlijkheden bij het dobbelspel in.

Reinout de Derde van Brederode, 1510 – 1556. Collectie Noord-Hollands Archief, Beeldcollectie van de gemeente Velsen, Inventarisnummer NL-HlmNHA_1098_KNA001016023.

Een ambachtsheerlijkheid werd lang geleden door de machtshebber, dat wil zeggen een graaf of bisschop, in leen gegeven. Een ambachtsheer kreeg bepaalde rechten op het gebied van rechtspraak en kon heffingen (tol bijvoorbeeld) instellen. Je kon zo’n ambachtsheerlijkheid kopen. Maar ook verspelen dus.

De keizer komt langs
De Sloterweg heeft in de loop van de tijden diverse namen gedragen, zoals Dorpsstraat, Heerenweg, Sloterstraatweg. Maar hoe dan ook, het pad dat van Sloten naar Amsterdam liep was een ‘heilige weg’. Pelgrims, komend vanuit Haarlem, trokken hierlangs naar Amsterdam, vanwege het Mirakel uit 1345. Dat mirakel betrof een hostie die uit zichzelf verplaatst zou zijn van de Sint-Nicolaaskerk (nu de Oude Kerk) naar een huis in de Kalverstraat.

Bezoek van keizer Maximiliaan in 1484 aan de Heilige Stede. Vervaardiger Boetius Adamsz Bolswert. Collectie Stadsarchief Amsterdam, Afbeeldingsbestand 010097007204.

Dit pad via Sloten was lange tijd de belangrijkste verbinding tussen Amsterdam en de overige steden in Holland. Je moest immers om het immense Haarlemmermeer heen – of er over heen varen – om Amsterdam te bereiken. Hier passeerde keizer Maximiliaan I (1459-1519) in het jaar 1489 op zijn bedevaart naar de heilige stad Amsterdam. Daartoe was deze toenmalige machthebber in de Nederlanden vanuit Leiden over het Haarlemmermeer naar Sloten komen zeilen. Keizer Maximiliaan I was de grootvader van Karel V.

Niet verder
Fred vertelt dat je op de Sloterweg bij een doodlopende zijstraatje (tussen huisnummers 1204 en 1208), verscholen tussen de woningen, een banpaal van Amsterdam ziet staan. ‘Met Amsterdams stadswapen en in bladgoud het jaartal 1794. Het opschrift luidt Uiterste Palen der Ballingen: Terminus Proscriptionis. Misdadigers die uit de stad verbannen waren, mochten bij eventuele terugkeer niet voorbij deze paal komen, op straffe van een zwaardere straf. Na 1795 in de Franse tijd hadden deze palen geen functie meer.’

Dergelijke banpalen stonden langs de belangrijkste toegangswegen naar Amsterdam, dus ook de Sloterweg. Dat de banpaal nu wat verscholen staat, komt vanwege de bebouwing die hier is gekomen.

Mijlpael bij Slooten. Een prent van Claes Jansz Visscher (1587-1652), 1607-1608. Collectie Stadsarchief Amsterdam, Afbeeldingsbestand 010001000043.

Op de Sloterweg zie je op huisnummer 1253 hoogstwaarschijnlijk het oudste pand van Sloten, aldus Fred, een voormalige boerderij/woning uit 1668. ‘Een woning die volgens een overlevering een fundering van koeienhuiden heeft.’ De boer kon zijn koeien laten grazen op het weiland dat achter de boerderij lag.

Dorpsplein
‘Naast het Kleinste Politiebureau staat een ouderwetse brandmelder, waarvan je het ruitje moet inslaan om de alarmknop in te drukken,’ vertelt Fred. Zo’n brandmelder viel goed op vanwege de felle rode kleur en bij het vallen van de avond straalde de lamp boven op de paal een blauw licht uit. Tot ruim een halve eeuw geleden functioneerden deze brandmelders nog. Wat weinigen wisten, is dat aan de achterzijde van de paal een knop verborgen zat, waarmee een diender contact kon krijgen met de meldkamer. Dit was duidelijk uit de tijd dat lang niet overal een telefoon bij de hand was.

De Sloterweg op 13 april 1940, met rechts het Oude Rechthuis en daarnaast de oude politiepost. Foto J. van Eck (1873-1946). Collectie Stadsarchief Amsterdam, Afbeeldingsbestand A01634001570.

Het is moeilijk voor te stellen, maar op de plek die nu het Dorpsplein is – met oude waterpomp – stond tot midden vorige eeuw cafй Rechthuis, met bescheiden speeltuin. Historische grond is het zeker, want hier werd in de achttiende eeuw recht gesproken. Opgravingen hebben uitgewezen dat op dit pleintje rond 1175 boerderijtjes gestaan moeten hebben.

De waterpomp stond vroeger naast het politiebureautje. ‘Als je sterk genoeg bent, geeft de dorpspomp nog water,’ aldus Fred.

Rembrandt
Dit hart van Sloten lag op een terp, van oudsher een iets hoger gelegen droge plek in een nat gebied. Fred: ‘Aan de noordkant van het pleintje staat de Sloterkerk met een rank wit torentje. De huidige kerk stamt uit 1860. Dankzij oude tekeningen is bekend dat er eerder een grotere kerk heeft gestaan, ooit getekend door Rembrandt van Rijn.’ Dat Rembrandt hier kwam, was vanwege een familierelatie: de vrouw van de predikant Sylvius, Aeltje van Uylenburgh, was een nicht van Rembrandts vrouw Saskia.

Het Dorp Sloten buyten Amsterdam. Deze prent van Abraham Rademaker toont de hervormde kerk zoals die er rond 1640 moet hebben uitgezien, met het koor als ruпne. Collectie Stadsarchief Amsterdam : tekeningen en prenten, Afbeeldingsbestand 010097002338.

In de tijd van de Tachtigjarige Oorlog, rond 1573, is de toenmalige kerk van Sloten door de Geuzen in brand gestoken. Het middenschip van de deels verwoeste rooms-katholieke kerk werd in 1664 opgeknapt en ingericht als protestants godshuis. Dat was de kerk van ds. Sylvius. Enkele eeuwen later stortte de kerk van bouwvalligheid zo ongeveer in. En dus kwam hier, op dezelfde plek, de kerk die er nu staat. Naar ontwerp van architect Pieter J. Hamer (1812-1887). Hamer was ook opzichter van de panden van de hervormde gemeente in Amsterdam. De grote klok van deze kerk dateert uit 1516 en is gegoten door de gebroeders Moer.

‘En,’ zegt Fred: ‘achter de kerk is een begraafplaats waar mijn ouders begraven liggen. Even voorbij de grafsteen van mijn ouders staat een grafsteen met mijn naam erin gebeiteld. Schokkend? Je raakt er aan gewend, de steen behoort aan de broer van mijn vader met dezelfde naam.’

Huisarts behandelt paarden
Verder wandelend over de Sloterweg attendeert Fred op een witte monumentale woning met koetshuis waar huisarts Faber ooit praktijk hield. Dat is op huisnummer 1301. Van dr. Faber is bekend dat hij overigens ook paarden behandelde.

De speeltuin tegenover de woning van de huisarts is misschien wel eens bezocht door de vader van Fred. De speeltuin dateert namelijk al uit 1923. Van oudsher moest al het verkeer naar de groeiende luchthaven Schiphol via Sloten naar de brug over de Ringvaart. Dat was gevaarlijk voor de spelende dorpsjeugd. Vandaar deze speeltuin, een van de oudste van Amsterdam.

Molen
‘Vlakbij de brug over de Ringvaart staat sinds 1922 een uitspanning, toen genaamd Rust Oord, nu cafй de Halve Maan. Daar tegenover, aan de andere kant van de weg, zie je een molen die in 1990 nieuw gebouwd is,’ vertelt Fred.

Sinds 1636 stond in de Riekerpolder al een molen in Sloten. Maar die moest weg in verband met zandwinning voor de uitbreiding van Amsterdam Nieuw-West. Die Riekermolen staat nu in Buitenveldert aan de Amstel. De huidige Molen van Sloten mag dan op een nieuw gemetselde onderbouw rusten, de eiken balken zijn afkomstig van een molen in de Watergraafsmeer en dateren uit 1847. Koningin Juliana kwam in 1991 naar Sloten om deze molen aan de Akkersluis officieel te openen. De molen is een trouwlocatie.

De oude, smalle, brug over de Ringvaart tussen Sloten en Badhoevedorp. De prentbriefkaart dateert uit 1926. Collectie Stadsarchief Amsterdam, Afbeeldingsbestand PRKBB00212000001.

Fred: ‘Waar je vroeger een openluchtzwembad had aan de Ringvaart, zie je nu een binnenhaven waar woonboten liggen. De oude houten brug van de Ringvaart was een flessenhals met veel verkeer en te doen gebruikelijk met bijbehorende files.’

Dorpsgezicht
Sloten ligt nu iets terzijde van al het drukke steedse gedoe. Fred van de Water, de kleinzoon van de warmoezenier uit het dorp: ‘Het heeft wel wat om door zo’n stil dorp te lopen, Sloten met een zeer oude geschiedenis. Een dorp dat wellicht, misschien gechargeerd, nog een paar eeuwen kan blijven bestaan.’ Hij woont hier niet, maar komt er graag. Dit oudste dorp van Amsterdam is een plek om zorgvuldig te koesteren, vindt hij.

Fred is zeker niet de enige die de historische betekenis van Sloten onderkent. In 2017 kreeg het dorpje de status gemeentelijk beschermd dorpsgezicht. Sloten vormt, zoals in een ambtelijke Amsterdamse nota te lezen valt, een ‘redelijk gaaf relict van het agrarisch verleden in een sterk verstedelijkte omgeving’. Een plek met een interessante historie.

Auteur: Jan Maarten Pekelharing.

Bij het schrijven is dankbaar gebruik gemaakt van o.a. de brochure Wandelen door het dorp Sloten (Werkgroep Historie Dorpsraad Sloten-Oud Osdorp)

Meedoen aan ‘Mijn plek’?
Neem ons mee naar de plek die jij kenmerkend vindt voor jouw streek in Noord-Holland. We kunnen er misschien in deze pandemische tijd even niet heen, maar we horen graag over het monument, plein, kerk, molen, natuurgebied of buurtje waar jij je thuis voelt. Stuur jouw ideeën in naar redactie@onh.nl en wie weet maken we binnenkort van jouw plek een verhaal!

Publicatiedatum: 19/04/2021

Van: www.onh.nl/verhaal/mijn-plek-sloten-het-oudste-dorp-van-amsterdam (zie ook voor meer foto’s en informatie).

Nu het feest van de 100-jarige speeltuinvereniging Sloten officieel van start is gegaan, roept de werkgroep Historie Sloten-Oud Osdorp iedereen op zijn herinneringen aan de vereniging en de speeltuin te delen. Alle foto’s en verhalen zijn welkom op dit e-mailadres.

Tamar en Guido Frankfurther (in de zomer 1970) in de speeltuin Sloten tijdens de Vliegende Brigade. Foto: Irene Frankfurther.

Schrijf uw herinneringen op: Welke activiteiten werden er georganiseerd? Denk aan de vakantiekampen, de luilakfeesten, zwemles, paaseieren zoeken, het Sinterklaasfeest, de Vliegende Brigade in de zomervakantie, de judo- en yogaclubs, samen bootjes maken, films kijken, knutselen etc. etc.

Wat weet u nog?
Herinnert u zich bijvoorbeeld nog wat er allemaal gedaan werd, hoe dat ging, wie de leiding hadden of welke andere kinderen er waren? Hebt u de clubkampioenschappen wel eens gewonnen? En het zou helemaal mooi zijn als u ook nog foto’s uit die tijd hebt. Vermeld vooral ook uw (meisjes)naam en het jaartal (bij benadering) van uw herinnering. Al deze bijdragen zullen worden opgenomen in het archief van de werkgroep Historie Sloten-Oud Osdorp. Zonder uw toestemming wordt dit alleen bewaard en gebeurt hier verder niets mee.

Ook in de Nieuwsbrief
Wij zouden het leuk vinden om in het komende jubileumjaar van de speeltuinvereniging een aantal van uw verhalen in de Nieuwsbrief Sloten-Oud Osdorp op te nemen. Vermeld dus alstublieft ook of dat mag en hoe we u kunnen bereiken. Dan kunnen we zo nodig overleggen. Mocht u een scan (of een foto-van-foto) maken van uw oude foto’s, dan vragen wij u om digitale fotobestanden van 1 MB of meer aan te leveren. Als u wel foto’s hebt, maar niet kunt scannen, kan de werkgroep Historie u hierbij zeker helpen: dorpsloten@gmail.com.

Wie geen e-mail heeft, kan zijn herinneringen ook sturen naar of in de bus doen van het Dorpshuis Sloten, Nieuwe Akerweg 14, 1066 ES Amsterdam-Sloten.

Tamar Frankfurther; 28 april 2021.

De voormalige gemeente Sloten werd ruim een eeuw geleden, op 1 januari 1921, door Amsterdam geannexeerd, tegelijk met nog vijf andere gemeenten rond de stad.

De kerk van Sloten in de winter (op het ijs kolfspelers en schaatsers). Schilderij van Jan Abrahamsz. Beerstraten; omstreeks 1650.

In april 2021 werd in twee artikelen in de landelijke pers aandacht besteed aan de vroegere gemeente Sloten en de groeiende stad Amsterdam.

Op 13 april 2021 verscheen in het Parool het artikel ‘Onder het tapijt’. Zie: Hoe het ooit zo levendige Sloten werd opgeslokt door grote buurman Amsterdam – Het Parool; 13 april 2021.

Op 15 april 2021 verscheen in de NRC-Handelsblad het artikel ‘De implosie van Amsterdam’. Zie: De implosie van Amsterdam – NRC-Handelsblad; 15 april 2021.

Zie ook:
* www.parool.nl/ps/hoe-het-ooit-zo-levendige-sloten-werd-opgeslokt-door-grote-buurman-amsterdam
* www.nrc.nl/nieuws/2021/04/15/de-implosie-van-amsterdam
* www.theodurenkamp.nl/artikelen-1/de-implosie-van-amsterdam

Erik Swierstra
Werkgroep Historie Sloten-Oud Osdorp

Op donderdag 15 april 2021 kreeg Ilse Visser als voorzitter van de speeltuinvereniging Sloten symbolisch de eervolle versierselen voor de speeltuin uit handen van de commissaris van de Koning van Noord-Holland, Arthur van Dijk.

In 1921 bestond het speeltuinbestuur louter uit mannen; 100 jaar later alleen uit vrouwen. V.l.n.r.: Christa Uittenbogaard, Ilse Groot, Ilse Visser (met oorkonde), commissaris van de Koning van Noord-Holland Arthur van Dijk en Arie van Genderen toont (als aanvrager) de Erepenning; 16 april 2021.

De speeltuin is indertijd op initiatief van Slotense winkeliers en ondernemers gestart. Door het toegenomen verkeer op de Sloterweg – ahum – wilde men een veilige speelplek voor kinderen creëren. De Speeltuin Sloten heeft o.a. WOII, de oprukkende stad rond het dorp en de bouwdrift van de gemeente Amsterdam doorstaan. De speeltuin met zijn actieve vereniging is nog altijd het kloppend hart van Sloten. Op naar de volgende honderd jaar!

Koninklijke Erepenning voor 100-jarige Speeltuin Sloten
De Speeltuin Sloten is een begrip in de wijde omgeving: Wie uit Sloten en omgeving heeft hier niet gespeeld in de afgelopen decennia? Dat de vereniging van deze speeltuin na honderd jaar nog steeds bestaat, is uniek.

“Jullie zijn de oudste speeltuinvereniging van Amsterdam”, zei commissaris van de Koning Arthur van Dijk, toen hij op 15 april de erepenning officieel kwam overhandigen: “Niet iedere vereniging die honderd wordt krijgt die penning hoor, maar jullie hebben hem dik verdiend!”

Amsterdamsch Speeltuin Verbond – Afdeling Sloten; jaren veertig.
Foto: collectie www.stelling-amsterdam.nl.

Veilige speelplek toen en nu
Het is nu bijna niet meer voor te stellen, maar honderd jaar geleden maakten de winkeliers en ondernemers van Sloten zich grote zorgen: Schiphol was geopend en de KLM ging in 1920 zijn eerste lijndienst uitvoeren. Om de luchthaven te bereiken reed je toen nog dwars door het dorp via de Sloterbrug naar de Haarlemmermeer. De rijkswegen bestonden immers nog niet. Omdat al dat passerende verkeer een gevaar vormde voor de Slotense jeugd, die uiteraard op straat speelde, mochten de bezorgde winkeliers en ondernemers van de Slotense gemeenteraad “ter bescherming van de jeugd” een speeltuin stichten. Op 15 november 1920 werd de speeltuinvereniging officieel opgericht. De activiteiten werden eerst nog georganiseerd in een dorpscafé. In 1923 werd de speeltuin – met het clubgebouw dat in 1931 afbrandde; het huidige clubgebouw dat we ook nu nog kennen staat er sinds 1933 – officieel geopend. Sindsdien zijn alle speeltoestellen vervangen. Het oudste speeltoestel, een originele Aldo van Eyck, stond hier in ieder geval al in 1961.

Het clubhuis van het speelterrein van het Amsterdams Speeltuin Verbond afdeling Sloten; 1953. Foto: Beeldbank Stadsarchief Amsterdam.

Keur aan activiteiten
In de begintijd werden in clubverband al vertelavonden en het Sinterklaasfeest georganiseerd. Toen er eenmaal een eigen verenigingsgebouw kwam, werd het aanbod fors uitgebreid. De vereniging organiseerde ook uitjes en vakantiekampen en jarenlang verzamelde de Slotense jeugd zich op donderdag aan het eind van de middag om met de bus naar zwemles gebracht te worden. Er kwamen ook clubs die in het pand hun activiteiten organiseerden voor jong en oud; bijvoorbeeld een judoclub, een bootjesclub en later ook yogalessen. Op Luilak verwelkomde Gerrit van der Puij van de speeltuinvereniging de Slotense jeugd in alle vroegte (om 4 uur verzamelen) voor een lawaaironde door het dorp (een paar keer op en neer over de Sloterweg). Na een drinkpauze en een wielerwedstrijd was er om 7 uur een ontbijt met kakelverse witte kadetjes, aangeboden door Bakkerij Griffioen. Ook nu is de vereniging nog heel actief: Sinterklaas, Kerstmis, Halloween, paaseieren zoeken zijn nog steeds terugkerende activiteiten. In het pand is al weer een aantal jaar de gezellige ‘Tuin van Sloten’ gevestigd waar lekkere drankjes, tosti’s en nog veel meer verkrijgbaar zijn. In deze Nieuwsbrief leest u uiteraard ook welke speciale jubileumactiviteiten dit jaar nog georganiseerd gaan worden.

Het clubgebouw en wachthuisje van het Amsterdams Speeltuin Verbond, Afdeling Sloten; 1969. Foto: Beeldbank Stadsarchief Amsterdam.

De toekomst
De vereniging bloeit en groeit, maar heeft wel zorgen, vooral financiële. Toen het speeltuinterrein in 1923 in gebruik werd genomen, spraken de vereniging en de gemeente af dat de huur van de grond per jaar één gulden (nu één euro) zou bedragen. ‘Honderd jaar’, dat klonk zo ver weg… Dat leek een veilige afspraak en die afspraak heeft er ook voor gezorgd dat de vereniging nog steeds bestaat. Maar, u voelt het al aankomen: De gemeente van toen is niet meer zo sociaal voelend en gul als toen… De jaarlijkse huur gaat hoe dan ook fors omhoog…

Inclusieve speeltuin
Daarnaast is de speeltuinvereniging druk bezig met het vernieuwen van de speeltoestellen. Het is de bedoeling dat het een ‘inclusieve’ speeltuin wordt waar ook kinderen en (groot) ouders in een rolstoel of met een andere beperking kunnen spelen. Op die manier leren alle kinderen van jongs af aan samen plezier te maken en vallen grenzen weg. Er zijn in de speeltuin al verschillende nieuwe speeltoestellen (nestschommel, zandspeeltoestel voor de kleintjes, speelhuisje) die hieraan voldoen. Sommige toestellen (zoals het speelkasteel) kwamen niet meer door de strenge keuring en moeten vervangen worden… Iedereen is en blijft welkom om gratis in de speeltuin te spelen, maar het bestuur hoopt dat velen daarnaast ook lid worden van de vereniging. Dat kan al voor 25 euro per gezin per jaar. Wie geen kinderen heeft, kan ook donateur worden. Meer weten? Klik hier.

Tamar Frankfurther, 21 april 2021.

Midden in het dorp Sloten tussen de nummers Sloterweg 1204 en 1208 staat de Banpaal van Sloten. Hij staat wat verscholen tussen de huizen, maar bij nadere beschouwing is dit een interessant stuk historie van Sloten.

De banpaal van Sloten. Foto: Erik Swierstra; 16 april 2021.

De huidige banpaal dateert uit het jaar 1794, zoals op de paal ook te zien is. De banpaal is een ontwerp van de Amsterdamse stadsbeeldhouwer Anthonie Ziesenis (1731-1801). Ook duidelijk zichtbaar is het wapen van Amsterdam, met de drie andreaskruizen. Dit duidt er al op dat de banpaal eigenlijk niet bij Sloten maar bij Amsterdam hoort.

Wapen van Amsterdam en bouwjaar op de Banpaal van Sloten.

‘Terminus Prosciptionis – Uiterste palen der Ballingen’.

Op de banpaal is de tekst te lezen: ‘Terminus Prosciptionis’; dit is latijn voor ‘Uiterste palen der Ballingen’. Dit duidt er op dat de banpaal een grens aanduidde, namelijk de uiterste grens van het bangebied (rechtsgebied) van de stad Amsterdam, dat zich vanaf 1544 uitstrekte tot één Duitse mijl (7.420 meter) buiten de toenmalige stadsgrens, sinds de aanleg van de Grachtengordel in de 17e eeuw was dat de huidige Singelgracht. Daarom werden zij ook wel ‘Mijlpaal’ genoemd. Bannelingen, mensen die uit de stad verbannen waren, mochten niet voorbij de banpaal komen.

De eerste banpalen buiten Amsterdam verrezen in 1342, toen de stad van de graaf van Holland, Willem IV, het ‘ban- en vangrecht’ verkreeg. Rondom om Amsterdam stonden er zes banpalen. In 1559 werden er door Amsterdam zes palen besteld en geplaatst langs de belangrijkste uitvalswegen. De paal bij Sloten werd in 1624 verplaatst naar zijn huidige plek, maar was in 1793 zo bouwvallig geworden dat deze in 1794 werd vernieuwd.

Tot 1795 had iedere stad een eigen rechtspraak, ook dorpsgebieden (bangebieden), zoals Sloten (Sloterban), hadden hun eigen rechtspraak. Sinds de komst van de Fransen in 1795 is heel Nederland één rechtsgebied, waardoor de bangrenzen, het verbannen en ook de banpalen hun betekenis hebben verloren.

Van de vroegere zes banpalen zijn er drie sindsdien op hun oorspronkelijke plek bewaard gebleven. Naast de banpaal van Sloten zijn dat de twee banpalen van Nieuwer-Amstel (sinds 1964 Amstelveen), die aan de Amsterdamseweg en aan de Amsteldijk-Noord in de huidige gemeente Amstelveen staan.

De mijlpaal aan de Sloterweg te Sloten, gezien in oosteijke richting. Links enkele boerderijen en een boerenkar. Rechts op de voorgrond rustende wandelaars. Datering voorstelling: 1607. Beeldbank Stadsarchief Amsterdam.

Ook langs de Spaarndammerdijk, tussen Sloterdijk en Halfweg, stond een banpaal. Deze is in 1867 daar verdwenen, doch onderdelen daarvan bleven bewaard en stonden sinds 1954 in een tuin naast het Oosterpark nabij het Tropeninstituut. In 2006 zijn deze bewaarde delen na restauratie weer teruggeplaatst op een klein bewaard gebleven restant van de Spaarndammerdijk, nabij het Boezemgemaal Halfweg. De paal kon niet op zijn oorspronkelijke plek worden teruggeplaatst, omdat de dijk daar is vergraven en onderdeel is geworden van het bedrijvengebied Sloterdijk III in Westpoort.

Landschap met een obelisk aan de Spaarndammerdijk.
Ets van Rembrandt; circa 1650.

Aan de banpalen is een interessante geschiedenis verbonden over de inrichting van de rechtspraak voor 1795 en de rol van verbanning daarin. In 1994 is ter gelegenheid van het 200-jarig bestaan van de Banpaal van Sloten een boekje uitgegeven, dat reeds lange tijd is uitverkocht.

Een gescande versie van dit boekje is te lezen op: 200 jaar Banpaal Sloten – Op de grens van het recht (pdf)

Dit artikel als pdf-document: De banpaal van Sloten (pdf)

Erik Swierstra, april 2021
Werkgroep Historie Sloten-Oud Osdorp.

Voor meer informatie zie:
* Banpaal op Wikipedia
* www.annexaties1921.com/2020/11/05/de-banpaal-van-sloten/
* www.amsterdam.kunstwacht.nl/kunstwerken/bekijk/227-terminus-prosciptionis
* www.onsamsterdam.nl/de-vergeten-banpaal-van-rembrandt
* www.onh.nl/verhaal/banpaal-spaarndammerdijk-tot-hier-en-niet-verder
* www.studiokoning.nl/Foto_19/Banpalen_Amsterdam.html