De vroegere gemeente Sloten strekte zich, voor de droogmaking van het IJ in de jaren zeventig van de 19e eeuw, uit vanaf de Spaarndammerdijk aan de noordkant, tot aan het Jaagpad aan de zuidkant bij de Nieuwe Meer. Het gedeelte ten westen van het dorp Sloterdijk heette vanaf 1921 Spaarnwouderdijk.

(N.B. Door op de afbeeldingen te klikken kan een vergrote weergave worden getoond.)

Kaart van het poldergebied Spierinx Hoorn met de pas aangelegde trekvaart naar Haarlem, die het gebied in tweeën deelt. De noordelijke helft werd de Spieringhorner Binnenpolder, de zuidelijke helft de Osdorper Binnenpolder, met daarin het Ookmeertje; circa 1650.

In de ontginningsperiode, vanaf zo’n duizend jaar geleden, begon de kolonisatie vanaf het IJ in zuidwestelijke richting. Zo ontstond in de 11e en 12e eeuw het gebied waartoe nu nog Landelijk Osdorp behoort. Dit gebied werd op oude kaarten aangeduid als ‘Spierinx Hoorn’. De uitwatering van dit gebied werd oorspronkelijk gevormd door het veenriviertje De Drecht, dat met een spuisluisje uitwaterde op het IJ. Ook de latere Sloterpolder werd aan de noordzijde begrensd door de Spaarndammerdijk, aangelegd in de 13e eeuw.

Uitsnede uit de Topografisch Militaire Atlas uit circa 1850 met de Spieringhorner Polder ten noorden van de Haarlemmervaart (van links naar rechts). In het nog niet drooggemaakte IJ liggen de eilanden Ruygoort (links) en Den Hoorn met de Jan Rebellenwaard (rechts).

Spaarndammerdijk
De Spaarndammerdijk liep vanaf de Haarlemmerpoort in Amsterdam in noordwestelijke richting en boog aan de noordkant van Spierinx Hoorn af naar het zuidwesten, naar Polanen en Houtrijk, sinds halverwege de 17e eeuw ligt daar Halfweg. Van daaraf liep de dijk verder naar het noordwesten richting Spaarndam. Deze dijk is daar nu nog duidelijk in het landschap aanwezig.

Kaart van Spierincxhoorn uit 1746 ten noorden van de Haarlemmervaart (van linksonder naar rechtsboven). In het nog niet drooggemaakte IJ liggen de eilanden Ruygoort (links) en Den Hoorn met de Jan Rebellenwaard (rechts).

Door de vele dijkdoorbraken kreeg de Spaarndammerdijk een steeds meer bochtig verloop. Telkens als de dijk doorbrak werd een nieuw stuk dijk om de doorbraak heen gelegd. Lange tijd was deze dijk de voornaamste landverbinding tussen de steden Amsterdam en Haarlem. Hierin kwam verbetering na de aanleg van de trekvaart met jaagpad tussen Amsterdam en Haarlem in 1632. Langs de dijk vond bewoning plaats, in elk geval vanaf de 15de eeuw, maar mogelijk al direct na de aanleg van de dijk.

Langs de Spaarndammerdijk lagen vanaf de ontginning tot halverwege de 20e eeuw een reeks boerderijen. Op de stroken land werd aanvankelijk akkerbouw bedreven, vanaf ongeveer de 14e eeuw werd het land door inklinking van het veen te drassig waardoor er werd omgeschakeld op veeteelt.

Spierinx Hoorn
Tot in de 16e eeuw was Spierinx Hoorn wel beschermd tegen het buitenwater van het IJ, maar verder waren er slechts lage kaden. In 1567 verleenden Dijkgraaf en Hoogheemraden van Rijnland vergunning het gebied van de Spieringhornerpolder te omdijken. Een drietal afwateringssloten, die van de Osdorperweg naar de Spaarndammerdijk liepen, zorgden voor de natuurlijke afwatering op het IJ. Er waren kleine spuisluisjes in de Spaarndammerdijk. Ter hoogte van de Jan Louwesbraak bevond zich de Middelveldssluis, voor de afwatering van de naastgelegen Middelveldsche Polder.

Spieringhorner en Osdorper Polders in 1900. In het midden deelt de Haarlemmervaart het gebied in tweeën. Van linksboven naar middenkader loopt de Osdorperweg, met het dorp Osdorp. Rechts loopt de Uitweg.

Na het graven van de Haarlemmervaart in 1632 werd het gedeelte ten noorden van die vaart de Spieringhorner Binnenpolder en het gebied ten zuiden daarvan de Osdorper Binnenpolder. Aan weerszijden van de Haarlemmervaart kwamen poldermolens voor deze beide polders.

Op de topografische kaarten uit de 20e eeuw zijn daar langs de Spaarndammerdijk circa veertien boerderijen te onderscheiden, met onder andere de volgende namen: Altijd Zorg, Lindeboom, Altijd Strijd, Alles wacht op Zegen en Overzaan. In de Heining lag nog boerderij De Heining. Sinds de annexatie door Amsterdam in 1921 heette dit gedeelte van de dijk, tussen Sloterdijk en Halfweg, Spaarnwouderdijk.

Links de Haarlemmerweg met in het midden de spoorlijn Amsterdam – Haarlem (geëlectrificeerd in 1927). De ‘Dikke Molen’ van de Spieringhornerbinnenpolder aan de Haarlemmervaart.

Begrenzingen
De westelijke begrenzing van Spierinx Hoorn was het Houtrak, onderdeel van het IJ, vanaf 1873 de Houtrakpolder en de Groote IJpolder (ook aan de noordkant), en ten zuiden van de Haarlemmervaart (vanaf 1632 Osdorper Binnenpolder) de Osdorperweg.

De oostelijke begrenzing van Spierinx Hoorn en de Osdorper Binnenpolder was de Groeneweg, een zijweg van de Spaarndammerdijk, en later de Haarlemmerweg, die naar het zuidwesten liep richting Uitweg en Osdorperweg. Na aanleg van de Haarlemmervaart lag er nog een klein stukje van deze weg tussen deze vaart en de Spaarndammerdijk.

Ten oosten daarvan lag nog een klein restant van de vroegere Middelveldsche Polder, met daarin de ‘Jan Louwens Braek’, met de Middelvelts Sluys en daar weer ten oosten van het ‘Huis te Bretten’ of ‘Huis te Britten’. Dit landhuis stond in een klein poldertje met dezelfde naam.

De ‘Dikke Molen’ van de Spieringhorner Buitenpolder. Door vonken van een stoomlocomotief van een van de treinen op de spoorlijn tussen Amsterdam en Haarlem, die hier tot 1985 nog lag, is de molen op 15 juli 1928 afgebrand. Later stond er een bakstenen gemaaltje.

Het huis stond vanaf de 17e eeuw op een smalle strook tussen de Spaarndammerdijk en de Haarlemmervaart. Het was een van de diverse landhuizen die langs deze vaart heeft gestaan. Dit huis werd lange tijd gebruikt als herberg en tapperij. Het werd afgebroken omstreeks 1837 voor de aanleg van de eerste spoorlijn van Nederland, van Amsterdam naar Haarlem. Mogelijk is de naam van dit landhuis afgeleid van Borch te Bretten bij Katwijk en/of de Brittenburg, een Romeins fort nabij Katwijk. De naam van dit gebied sinds de jaren zeventig is Brettenzone, genoemd naar dit voormalige huis.

Het gemaal van de Spieringhorner Binnenpolder aan de Spaarnwouderdijk 225. Op de achtergrond de Haarlemmerweg met de spoorlijn naar Haarlem, gezien in zuidelijke richting; augustus 1956.

Doorbraken
Ten westen van de Groeneweg lagen langs de Spaarndammerdijk diverse ‘wielen’, watertjes die herinnerden aan vroegere dijkdoorbraken, waarbij er land was weggespoeld en een diep (rond) water overbleef. Dit werd ook wel aangeduid met ‘braak’. Zo waren er in deze omgeving de ‘Jan Louwes Braeck’ (ten oosten van de Groeneweg) en de ‘Doggenaers Braeck’ (ten westen van de Groeneweg). Meer naar het westen waren er nog de ‘Sant Braeck’ en de ‘Nieuwe Braeck’. Deze laatste bestaat nog en heet tegenwoordig ‘Groote Braak’. Deze braak is ook de jongste van de doorbraakwatertjes, deze ontstond na een dijkdoorbraak in 1675 en ligt nu nog net ten noordoosten van Halfweg. Alle andere braken zijn verdwenen.

De Spaarnwouderdijk met de Kleine Braak, gezien in oostelijke richting.

Buitendijkse gebieden
Aan de noord(west)kant van Spierinx Hoorn lagen ook nog enkele buitendijkse gebieden, zoals ‘Spierinx Hoorn Buiten’, later de Spieringhorner Buitenpolder, en ‘Den Heining’, een driehoekige landtong aan de noordwestkant. Voor de kust lagen hier nog enkele eilandjes: ‘Buyten Heining’, ‘Houckx Nes’ en ten westen daarvan ‘Kooyen Eiland’, ook bekend als ‘Ruygoort’. Van deze buitendijkse gebieden en eilandjes bestaat bijna niets meer, alles in de jaren zestig onder een dikke laag ophogingszand verdwenen. Alleen een klein stukje van Ruigoord, met een restant van het dorp, bestaat nog als kunstenaarskolonie. De straatnaam De Heining in het Westelijk Havengebied herinnert nog aan de vroegere landtong, die hier heeft gelegen. De straat Hoekenes en de Hoekenesgracht in de tuinstad Osdorp zijn in 1958 vernoemd naar ‘Houckx Nes’.

De Spaarnwouderdijk met de Spieringhorner Binnenpolder gezien in zuidwestelijke richting naar de Haarlemmerweg. In de verte molen de 1200 Roe. Op de voorgrond een braak.

Alleen de buitendijkse gebieden Spieringhorner Buitenpolder en Den Heining behoorden tot de banne van Osdorp, vanaf 1816 gemeente Sloten, Ruigoord was aanvankelijk verdeeld over Hout Ryck (zuidelijke helft) en Westsanen (noordelijke helft). Later behoorde dit tot de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude, vanaf 1997 ligt Ruigoord in de gemeente Amsterdam.

Haarlemmervaart
Na de aanleg van de Haarlemmervaart in 1631-1632 werd dit gebied doorsneden en in tweeën gedeeld. Ten noorden van de vaart kwam de Spieringhorner Binnenpolder, ten zuiden daarvan de Osdorper Binnenpolder, die aan de zuidwestkant begrensd werd door de Osdorperweg. Hiervan is nog een klein stukje bewaard gebleven.

Boerderij in de Spieringhorner Binnenpolder aan de Spaarnwouderdijk nr. 431; september 1956.

Spieringhorner Binnenpolder
Beide polders werden voortaan bemalen door een poldermolen, die uitwaterde op de Haarlemmervaart, onderdeel van het Hoogheemraadschap Rijnland. Dit waren de nog bestaande Molen de 1200 Roe uit 1632 van de Osdorper Binnenpolder en de ‘Dikke Molen’ van de Spieringhorner Binnenpolder uit circa 1650. Sinds 1839 liep de spoorlijn Amsterdam – Haarlem er vlak langs. Deze molen, met een vlucht van 25,50 meter, had aanvankelijk een scheprad, dit werd in 1873 vervangen door een vijzel. Dit om de waterstand in de polder 20 cm te kunnen verlagen voor een betere opbrengst van het land. De vijzel werd in 1926 vernieuwd. Op 15 juli 1928 is de molen door brand verloren gegaan, deze werd mogelijk veroorzaakt door de vonken van een langsrijdende stoomlocomotief op de spoorlijn. De vijzel bleef echter behouden. Deze werd opgenomen in een klein bakstenen motorgemaal dat hier in 1928 werd gebouwd. Het nieuwe gebouw was tevens woning voor de machinist, voorheen molenaar. De bouw kostte 12.253 gulden en de Kromhout ruwoliemotor kwam op 7.680 gulden. Later kwam er een elektromotor.

Boerderij in de Spieringhorner Binnenpolder aan de Spaarnwouderdijk nr. 541; september 1956.

Dit gemaal werd in de jaren zestig gesloopt en vervangen door het met een elektromotor aangedreven huidige gemaal op de voormalige molenwerf, net ten oosten van de Australiëhavenweg, dat nog steeds het water uitslaat op de Haarlemmervaart. Een restant van de vroegere molensloot is in het natuurgebied De Bretten nog terug te vinden. Een ander restant van het vroegere poldergebied dat weer zichtbaar is gemaakt is dat van het riviertje De Drecht, een kronkelige sloot in het natuurgebied. Deze kreek liep voor de bouw van de molen naar de Doggenaarsbraak, met een uitmonding in het IJ.

Het waterpeil van de Spieringhorner Binnenpolder bedroeg halverwege de 19e eeuw nog 1,25 m onder NAP. Dit werd geleidelijk aan verlaagd tot 1,92 m onder NAP in 1955. De oppervlakte bedroeg 365 hectare. De kleine polder Huis de Bretten met een oppervlakte van 3 hectare had geen vast peil en werd bemalen door een staartvijzelmolentje. In 1904 kwam er via een duiker onder de Jan Louwenbraak een verbinding met de Spieringhorner Binnenpolder.

Boerderij in de Spieringhorner Binnenpolder aan de Spaarnwouderdijk nr. 603; september 1956.

Spoorlijn Amsterdam – Haarlem
Langs de zuidrand van de Spieringhorner Binnenpolder, de Haarlemmervaart, lag vanaf 1839 de oudste spoorlijn van Nederland, de op 20 september 1839 geopende lijn Amsterdam – Halfweg – Haarlem. Sindsdien lagen er langs de Haarlemmervaart aan beide kanten verbindingen: aan de zuidkant de Haarlemmerweg, met de tramlijn Amsterdam – Haarlem – Zandvoort (1904-1957) en aan de noordkant de spoorlijn (vanaf 1839). Een gedeelte van de spoorlijn is in 1985 verlegd naar een noordelijker tracé, om aansluiting te krijgen op het nieuwe Station Amsterdam Sloterdijk, maar ten westen van de Australiëhavenweg ligt de spoorlijn nog steeds op het inmiddels ruim 180 jaar oude tracé. Hierlangs stonden voorheen ook enkele baanwachterswoningen in de Spieringhorner Binnenpolder.

Boerderij in de Spieringhorner Binnenpolder aan de Spaarnwouderdijk nr. 645; september 1956.

Groote IJpolder
Met de aanleg van het Noordzeekanaal tussen 1865 en 1876 werd ook de zeearm het IJ ingepolderd. Dit werden de IJ-polders, die vanaf 1872 gereed kwamen. Deze polders werden ingedeeld bij de aangrenzende gemeenten. Zo werd de Groote IJpolder, gelegen ten noorden van de Spaarndammerdijk tussen Sloterdijk en Halfweg, in 1877 (grotendeels) toegevoegd aan de gemeente Sloten, die daarmee een flinke gebiedsuitbreiding kreeg. De gehele nieuwe droogmakerij werd bestemd voor de akkerbouw en er werden vele nieuwe boerderijen gebouwd.

Kassen bij de Spaarnwouderdijk nummer 241, in westelijke richting gezien. In het verschiet ligt de Haarlemmerweg, met molen de 1100 Roe, verderop molen de 1200 Roe; september 1956.

Westelijk Havengebied
In de jaren zestig kwam er een einde aan het hele poldergebied tussen de Haarlemmervaart (ten oosten van Halfweg) en het Noordzeekanaal, toen het werd opgespoten met een dikke laag zand ten behoeve van de aanleg van het Westelijk Havengebied. Ook de Spieringhornerpolder verdween geheel onder het zand, nadat alle boerderijen waren afgebroken. Er is in deze omgeving (bijna) niets wat nog herinnert aan vroeger. Het grootste deel van de uit de middeleeuwen daterende Spaarnwouderdijk (voorheen Spaarndammerdijk) werd afgegraven. Tot de weinige uitzonderingen behoren twee restanten van deze dijk. Eén net ten westen van het oude dorp Sloterdijk, nabij het sportpark Spieringhorn, en een gedeelte ten noordoosten van Halfweg. Hier ligt ook nog een stuk van het in 1634 en 1651 met stenen versterkte dijklichaam.

De Spaarnwouderdijk gezien vanaf de Velserweg (Sloterdijk); 8 april 1960.

Ter vervanging van de in 1963 afgegraven middeleeuwse Spaarndammerdijk kwam er iets zuidelijker een nieuwe waterkering te liggen. Deze verlegde Rijnlandse hoogwaterkering vormt de zuidelijke begrenzing van het Westelijk Havengebied. Evenwijdig hieraan ligt ten westen van de Australiëhavenweg een fietspad met de naam Daveren en ten oosten daarvan de Theemsweg. Ten oosten van de Seineweg vormt de spoordijk de waterkering.

Aan de westkant wordt verlegde Rijnlandse hoogwaterkering begrensd door de Groote Braak. Dit meertje is ontstaan na de dijkdoorbraak in de Spaarndammerdijk in 1675. De dijk is daarna er met een boog omheen gelegd. Ten zuiden van de spoorlijn en Haarlemmerweg lag ook nog de Kleine Braak. Net ten oosten van de bebouwing van Halfweg is dit deels dichtgegroeide watertje nog als een klein natuurgebiedje blijven bestaan.

De Spaarnwouderdijk gezien vanaf de Overbrakerweg; 2 augustus 1960.

De Lange Bretten
Ten zuiden van de hoogwaterkering en ten westen van de Radarweg ligt evenwijdig aan de Haarlemmervaart sinds de jaren zestig een onbebouwd en braakliggend gebied, de Brettenzone, tegenwoordig Lange Bretten genoemd. De niet-officiële naam van de bemalen gronden is ‘Polder De Lange Bretten’. Het water wordt (nog steeds) uitgeslagen op de Haarlemmervaart, onderdeel van Rijnlands Boezem (0,60 onder NAP) met een in 1980 gebouwd gemaal. De oppervlakte bedraagt 244 hectare. Het polderpeil is 1,20 m onder NAP.

Deze polder vormt de zuidelijke strook van de vroegere Spieringhorner Binnenpolder, voorts het kleine poldertje Huis te Bretten en een deel van de Groote IJpolder.

De Spaarnwouderdijk (langs de Groote IJpolder) nabij Halfweg; april 1936.

In deze strook zijn in de jaren zeventig en tachtig het Sportpark Spieringhorn en twee volkstuinparken aangelegd, Volkstuinpark De Bretten en Tuinpark De Groote Braak. Deze namen herinneren aan historische namen in dit gebied. Er waren plannen voor de aanleg van het park Brettenburg en het sportpark De Hoorn. Beide zijn nooit gerealiseerd. De rest van het terrein werd aan zijn lot overgelaten. In de loop der tijd raakte dit begroeid en ontstond er rietland en een natuurlijk bos. Dit wordt wel de ‘laatste stadswildernis van Amsterdam’ genoemd. In de jaren ’90 kreeg het een officiële natuurbescherming. Van oost naar west loopt hier het Brettenpad, een fiets- en wandelpad tussen Sloterdijk en Halfweg.

De Overbrakerweg gezien in zuidoostelijke richting naar nummer 263 (in de bocht). Op de achtergrond de Spaarnwouderdijk. In het verschiet: de spoorlijn Amsterdam – Haarlem en een flatgebouw en huizen van de tuinstad Slotermeer; 1958.

Aan de westkant wordt De Lange Bretten begrensd door de Groote Braak. In het tussengelegen verwilderde gebied is het natuurgebied De Kluut ontstaan, in het rietland zitten veel vogels.

De Spaarnwouderdijk gezien in oostelijke richting naar de stad. Op de voorgrond links zijn de boerderijen aan de Overbrakerweg 271-267; 1958.

Banpaal
Nabij het boezemgemaal Halfweg uit 1977 is een restant van de vroegere banpaal herplaatst. Rond Amsterdam stonden van 1560 tot in de 18e eeuw zes banpalen, die de ‘bangrenzen’ van Amsterdam aangaven. Na de de uitbreiding van Amsterdam met de derde uitleg, tot aan de Singelgracht, werden de banpalen omstreeks 1625 verder van de stad af geplaatst. In 1795 verloren zij hun functie, maar bleven deels bestaan. Ook langs de Spaarndammerdijk, tussen Sloterdijk en Halfweg, stond op een mijl afstand van de stadsgrens een banpaal. Aanvankelijk stond deze tussen de Doggenaers Braeck en Spierinx Hoorn Buyten, vanaf circa 1625 had deze een plek circa 7,5 kilometer vanaf de Haarlemmerpoort, ten westen van Spierinx Hoorn Buyten, nabij de het ‘Gerecht van Rijnland’. Hier stond ter afschrikking de galg, waar door Rijnland ter dood veroordeelden konden worden opgehangen. Dit is één keer voorgekomen.

Kaart van een gedeelte van de Spieringhorner en Osdorper Polders in 1900. In het midden het gedeelte van de Groote IJpolder dat tot de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude behoorde. Midden onder de Groote Braak uit 1675. Daaronder de Kleine Braak en linksonder Polanen, later Halfweg.

De banpaal is in 1867 daar verdwenen, doch onderdelen daarvan bleven bewaard. Het bovenstuk kwam terecht bij het stoomgemaal in Halfweg en werd daar in 1927 herontdekt. Sinds 1954 stond het bovenstuk in een tuin naast het Oosterpark nabij het Tropeninstituut. In 2006 zijn deze bewaarde delen na restauratie weer teruggeplaatst op een klein bewaard gebleven restant van de Spaarndammerdijk, nabij het Boezemgemaal Halfweg. De paal kon niet op zijn oorspronkelijke plek worden teruggeplaatst, omdat de dijk daar in 1963 is vergraven en onderdeel is geworden van het bedrijvengebied Sloterdijk III in Westpoort.

Kanaal om de West en Afwateringskanaal Halfweg
Als onderdeel van het Algemeen Uitbreidingsplan (AUP) van Amsterdam uit 1935 werd tussen de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder en zijkanaal F / Noordzeekanaal een nieuwe scheepvaartverbinding voorzien die de verbinding via Kostverlorenvaart en Schinkel door Amsterdam-West zou moeten ontlasten. Dit kanaal is er volgens de oorspronkelijke plannen nooit gekomen, doch er is in 1977 wel een klein deel van aangelegd als onderdeel van de afwatering naar het Boezemgemaal Halfweg. Dit afwateringskanaal takt ten noorden van Halfweg af van het restant van Zijkanaal F naar het oosten en doorsnijdt even verderop het overgebleven restant van de Spaarnwouderdijk ten noordoosten van Halfweg. Vanaf dit punt tot aan het nieuwe Boezemgemaal uit 1977, loopt het kanaal een stukje door de vroegere Spieringhorner Binnenpolder.

Kaart van de Spieringhorner Binnenpolder in 1957, enkele jaren voordat deze onder het zand voor het Westelijk Havengebied verdween. Langs de Spaarnwouderdijk zijn een hele reeks boerderijen zichtbaar. Links boven de vroegere landtong De Heining, in het midden de Spieringhorner Buitenpolder.

Erik Swierstra, maart 2023.
Werkgroep Historie Sloten-Oud Osdorp

De (meeste) foto’s en kaarten zijn afkomstig uit de Beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam.

Literatuur
Tussen Haarlemmerpoort en Halfweg, Historische atlas van de Brettenzone in Amsterdam. Auteurs: Jaap Evert Abrahamse, Menne Kosian en Erik Schmitz. Uitgeverij Thoth, Bussum, oktober 2010. ISBN 978-906868-515-2

De Osdorperpolders zijn de aan weerszijden van de Osdorperweg in Amsterdam Nieuw-West gelegen polders.

(N.B. Door op de afbeeldingen te klikken kan een vergrote weergave worden getoond.)

Het gebied tussen Amsterdam en Haarlem werd in de 10e tot 13e eeuw in cultuur gebracht. De Osdorperpolders waren van de 14e tot de 20e eeuw veenweidegebied. Het gebied ten zuidwesten van de Spaarndammerdijk tot aan de Osdorperweg werd op 16e-eeuwse kaarten aangeduid als Spierinxhoorn. Dit was sinds 1567 ingericht als polder. Na aanleg van de Haarlemmervaart in 1632 werd het gebied opgedeeld in de Spieringhorner Binnenpolder en Osdorper Binnenpolder.

De ban van Oostdorp (Osdorp) in het groen aangegeven met daarin de Spieringhorner Binnenpolder, de Osdorper Binnenpolder en Bovenpolder; 1746.

Kaart van het poldergebied Spierinx Hoorn met de pas aangelegde trekvaart naar Haarlem, die het gebied in tweeën deelt. De noordelijke helft werd de Spieringhorner Binnenpolder, de zuidelijke helft de Osdorper Binnenpolder, met daarin het Ookmeertje; circa 1650.

Osdorper Binnenpolder
Het land ten zuiden van de Haarlemmervaart werd de Binnenweghpolder (18e eeuw), later werd dit de Osdorper Binnenpolder. Ten noorden van de Haarlemmervaart was de Spieringhorner Binnenpolder. Na aanleg van de vaart werd de Osdorper Binnenpolder vanaf 1632 door een poldermolen bemalen, de thans nog bestaande molen De 1200 Roe. Deze naam houdt verband met de afstand tot de Haarlemmerpoort: 1200 Rijnlandse roeden was gelijk aan circa 4.500 meter.

De polder werd begrensd door de Haarlemmervaart, Osdorperweg, Slimmeweg en Groeneweg. De Groeneweg liep van noord naar zuid langs de polder van de Haarlemmerweg langs het Ookmeertje richting de Osdorperweg. Deze weg lag globaal ten westen waar nu de Abraham Kuyperlaan en Troelstralaan zijn en ten noorden van waar nu de Ookmeerweg ligt. Het oostelijke deel van de polder, inclusief de Groeneweg, is in de jaren vijftig onder het zand verdwenen voor de bouw van de tuinstad Geuzenveld.

Spieringhorner en Osdorper Polders in 1900. In het midden deelt de Haarlemmervaart het gebied in tweeën. Van linksboven naar middenkader loopt de Osdorperweg, met het dorp Osdorp. Rechts loopt de Uitweg.

De Osdorper Binnenpolder behoort tot het boezemgebied van Rijnland. De polder ligt nagenoeg geheel in de gemeente Amsterdam, uitgezonderd enkele ha in de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude (sinds 2019 Haarlemmermeer). Met ingang van 1982 behoort deze polder tot de Amsterdamse Polders.

Ookmeerpolder
De in 1874 drooggemaakte Ookmeerpolder werd geheel omsloten door de Osdorper Binnenpolder. Het meertje lag iets ten westen van de Groeneweg. Het vroegere Ookmeertje had oorspronkelijk een eigen afwatering naar het noorden die uitkwam in het veenriviertje de Drecht, dat door Spierinxhoorn heen afwaterde op het IJ, waar een spuisluisje lag. Na de aanleg van de Haarlemmervaart werd daarop afgewaterd.

Na de droogmaking van de Haarlemmermeerpolder in 1852 bleef het Ookmeertje nog enige tijd bestaan, maar het werd als laatst overgebleven meertje in deze omgeving in 1874 ook drooggemaakt. De Ookmeerpolder werd bemalen met een kleine poldermolen. Er was één boerderij, met dezelfde naam.

De Oostdorpermolen / ‘De 1200 Roe’ van de Osdorper Binnenpolder aan de Haarlemmerweg, bouwjaar 1632, 1951 buiten bedrijf, in 1977-’79 gerestaureerd. Foto circa 1900.

In de jaren vijftig verdween de Ookmeerpolder onder het zand voor de nieuwe Tuinstad Geuzenveld. Iets ten zuiden daarvan werd vanaf 1956 het Sportpark Ookmeer aangelegd. Het werd geopend in 1961. Hier kreeg in 1965 ook de Molen De 1100 Roe, afkomstig van de Haarlemmerweg, een nieuwe plek. Hij dient nu als hulpbemaling voor het sportpark.

Kaart van de Osdorperpolders uit 1941. De Osdorper Binnenpolder-Noord is deels in vervening (links), deels al drooggemaakt (rechts) als Polder De Eendracht. Onder het niet uitgeveende deel van de Osdorper Binnenpolder. Van linksboven naar middenonder de Osdorperweg. Links daarvan de Osdorper Bovenpolder.

Ten zuidwesten van Geuzenveld is, ten westen van het Ma Braunpad, nog een klein gedeelte van het veenweidegebied bewaard gebleven, dit is nu bekend als Osdorper Binnenpolder-Zuid. Samen met het Natuurpark Vrije Geer nabij het dorp Sloten vormt dit een van de laatste restanten veenweidegebied aan de randen van de Westelijke Tuinsteden.

Polder De Eendracht
Na verlening van concessies in 1918 en 1921 werd in de jaren twintig en dertig van de 20e eeuw het noordelijkste deel van de Osdorper Binnenpolder uitgeveend. Tussen 1937 en 1941 werd het gebied weer drooggemaakt en heet sindsdien Polder De Eendracht. Deze droogmakerij ligt ongeveer twee meter lager als de rest van de Osdorper Binnenpolder en heeft een eigen gemaal.

Het nieuwe gemaal uit 1920 van de uit te venen Osdorper Binnenpolder-Noord (Polder De Eendracht) bij de Mientekade ten zuiden van Halfweg. Gezien in westelijke richting met op de voorgrond de schutsluis en op de achtergrond de Ringvaart van de Haarlemmermeer.

Het eerste gemaal was aan de zuidwestrand, bij de Osdorpervaart, sinds 2003 is er een nieuw gemaal aan de oostkant, dat uitmaalt op het hoger gelegen niet-uitgeveende deel van de Osdorper Binnenpolder. Deze heeft een gemaal aan de Ringvaart van de Haarlemmermeer bij de grens met Halfweg. Dit gemaal is gebouwd in 1920 bij de start van de vervening van De Eendracht. De verkaveling in blokken was een proef voor de inrichting van de Noordoostpolder, die in 1942 drooggelegd werd. Het was een van de laatste akkers in Amsterdam. Dit deel is sinds 2009 ingericht tot een deel van de Tuinen van West. Voorts zijn er het Nieuwe Bijenpark en drie volkstuinparken (De Eendracht, Osdorp en Tigeno) in de polder.

Kaart van de Osdorperpolders 1957. De Osdorper Binnenpolder-Noord na vervening drooggemaakt als Polder De Eendracht. De heeft een goortschalige blokverkaveling gekregen. Onder het niet uitgeveende deel van de Osdorper Binnenpolder. Van linksboven naar middenonder de Osdorperweg.

Tuinstad Geuzenveld
Het oostelijke deel van de polder verdween, ruim tien jaar na de droogmaking, in de jaren vijftig onder het zand voor de tuinstad Geuzenveld. In het overblijvende deel van de polder kwam aangrenzend het Sportpark de Eendracht te liggen met daarin onder andere voetbal- en korfbalvelden. Sportpark De Eendracht herbergt sinds 1997 het Nationaal Rugby Centrum Amsterdam, waar onder meer het bondsbureau van de Nederlandse Rugby Bond gevestigd is.

Nieuwbouwwijk ‘De Eendracht’
Het noordoostelijke deel van het sportpark werd eind jaren tachtig opgeofferd voor woningbouw ten behoeve van een kleine nieuwbouwwijk ‘De Eendracht’ ten westen van Geuzenveld. De eerste woningen werden begin jaren negentig opgeleverd op de plaats van een deel van de voormalige sportvelden. De wijk werd ontsloten vanuit de Aalbersestraat door de in het verlengde van de Cornelis Outshoornstraat gelegen J.M. den Uylstraat, die ligt op de plek van het oostelijk deel van de Tom Schreursweg en door de in het verlengde van de Sam van Houtenstraat liggende Gerda Brautigamstraat. De straten zijn hier vernoemd naar Nederlandse politici uit de 20e eeuw.

Aan de zuidkant ligt het park de Kuil, dit is het laagst gelegen deel van de polder, met een ecologisch park dat doorkruist wordt door wandel- en fietspaden.

Eendrachtspark
Het Eendrachtspark werd aangelegd in de jaren zestig tussen de tuinsteden Geuzenveld en Slotermeer en ligt niet bij de woonwijk en het sportpark. In 1990 werd het park ingedeeld bij stadsdeel Geuzenveld-Slotermeer, sinds 2010 Amsterdam Nieuw-West.

Entree van het dorp Osdorp aan de zuidkant met de Osdorperweg, gezien in noordwestelijke richting; juni 1953.

Osdorper Bovenpolder
Ten westen van de Osdorperweg liggen drie droogmakerijen, waarvan twee ontstaan na uitvening van het veenweidegebied en inpoldering van een vroeger meertje. Dit zijn de Osdorper Bovenpolder, Lutkemeerpolder en Middelveldsche Akerpolder.

De Osdorper Bovenpolder werd in 1570 als polder ingericht. De polder had drie eeuwen geen eigen bemaling. Via een duiker in de Osdorperweg werd het overtollige water geloosd op de Osdorper Binnenpolder. Deze situatie bleef zo bestaan tot de aanleg van de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder vanaf 1840. De ringvaart werd dwars door de landtong Raesdorp gegraven, de noordoostelijke helft hiervan werd toen gevoegd bij de Osdorper Bovenpolder. Dit werd gewijzigd in 1872 toen na de droogmaking van de Lutkemeer het restant van Raesdorp na vervening bij de Lutkemeerpolder werd gevoegd.

De Raasdorperweg met aan het einde de dijk langs de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder. Links van de weg het gemaal van de Osdorper Bovenpolder; 1 augustus 1967.

Om de afwatering van de Osdorper Binnenpolder te verbeteren kreeg deze polder in 1868 een eigen poldermolen langs de in 1848 voltooide ringvaart. De molen had een vijzel met een doorsnede van 0,72 m en een vlucht van 17,3 m. De polder waterde nu rechtstreeks af op de Ringvaart, in plaats van via de Osdorper Binnenpolder op de Haarlemmervaart.

De Osdorper Binnenpolder gezien vanaf kruising met de Ookmeerweg. In de verte links de Ookmeermolen, dit is de Molen de 1100 Roe op zijn nieuwe locatie sinds 1965; 2 juli 1967.

De polder werd tussen 1900 en 1920 uitgeveend en weer drooggemaakt. Omdat het polderpeil nu zo’n twee meter lager kwam te liggen voldeed de molen niet meer. Deze werd in 1920 vervangen door een nieuw elektrisch poldergemaal, aan het einde van de nieuw aangelegde Raasdorperweg. Het nieuwe gemaal is gebouwd vlak naast de vroegere molen en doet nog steeds dienst.

Wijsentkade
De zuidelijke begrenzing van de polder wordt gevormd door de Wijsentkade. Deze is een oude landscheiding tussen het bangebied van Oostdorp (Osdorp) en het bangebied van Nieuwerkerk. Dit was een dorpsgebied ten zuidwesten van Osdorp. Nieuwerkerk is echter in de loop der eeuwen verzwolgen door het water van de Haarlemmermeer. Bij de droogmaking daarvan was er in 1852 nog één huis over van Nieuwerkerk.

De Osdorper Bovenpolder was en is in gebruik als weidegrond. Sinds het uitvenen is er gras op klei. Ook kwamen er enkele tuinbouwbedrijven, deze bleven als laatste in Amsterdam over nadat de tuinbouw in de polders elders in Amsterdam-West is verdreven door de voortgaande verstedelijking.

Luchtfoto van de Osdorperweg, gezien naar het zuidoosten. Op de voorgrond naar rechts de Lutkemeerweg. Bovenin dwarsover de Ookmeerweg, met schuin naar rechts de Baden Powellweg met hoogbouw aan het Langswater. Linksboven de tuinstad Osdorp met de omgeving van Tussenmeer. Rechts de Osdorper Binnenpolder met de dijk genaamd Wijsentkade (deels); november 1972.

Luchtfoto van de Osdorper Binnenpolder. Rechts de Osdorperweg. Op de achtergrond de Sloterbinnen- en Middelveldsche Gecombineerde Polders. Gezien in zuidoostelijke richting naar de in aanleg zijnde Sloterplas (links boven); 16 september 1952.

In de tweede helft van de 20e eeuw werden steeds meer taken van het polderbestuur overgedragen aan de gemeente Amsterdam. De polder als organisatie werd in 1982 opgeheven.

Luchtfoto van de Osdorper Bovenpolder en Lutkemeerpolder, gezien naar het zuiden. Dwarsover de Lutkemeerweg, linksboven de Ookmeerweg ter hoogte van de Jan Rebelstraat. Rechtsboven de Wijsentkade en de begraafplaats Westgaarde (deels); 25 april 1973.

Luchtfoto van de Polder De Eendracht met Sportpark De Eendracht, gezien in noordwestelijke richting. Linksonder de Osdorper Binnenpolder-Zuid; 6 juni 1975.

De polder kent twee polderwegen, haaks op de Osdorperweg: de Raasdorperweg en de Lutkemeerweg. Sinds 2013 doorkruist de hooggelegen Westrandweg het noordelijke deel van de polder.

Het land ten westen van de Kostverlorenvaart behoorde sinds de 16e eeuw tot het boezemgebied van het Hoogheemraadschap Rijnland. Sinds 2003 staat het onder bestuur van het Waterschap Amstel, Gooi en Vecht (AGV), maar het watert nog steeds uit op de Ringvaart van de Haarlemmermeer, boezem van Rijnland.

Erik Swierstra, maart 2023.
Werkgroep Historie Sloten-Oud Osdorp

De (meeste) foto’s en kaarten zijn afkomstig uit de Beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam.

De Lutkemeer was een klein natuurlijk meertje ten zuidwesten van de Osdorperweg en de Osdorper Bovenpolder, nabij de Haarlemmermeer. Het meertje had een natuurlijke verbinding met de Spieringmeer, vanaf 1509 onderdeel van de Grote Haarlemmermeer.

(N.B. Door op de afbeeldingen te klikken kan een vergrote weergave worden getoond.)

De naam Lutkemeer komt van ‘lutke’ of ‘lutje’, het West-Friese woord voor ‘klein’, dit komt bijvoorbeeld ook voor bij het dorp Lutjebroek. Het woord is ook verwant aan het engelse woord ‘little’, ook dit betekent ‘klein’.

Kaart van de Lutkemeer e.o. vervaardigd door Floris Floris Balthasars en zijn zoon Balthasar Florisz van Berckenrode; circa 1615.

De noordelijke, oostelijke en zuidelijke begrenzing van de polder wordt gevormd door de Wijsentkade. Deze is een oude landscheiding uit de ontginningsperiode voor de 13e eeuw tussen het bangebied van Oostdorp (Osdorp) en het bangebied van Nieuwerkerck, een voormalig, verder naar het zuidwesten gelegen dorp. Na droogmaking van de Lutkemeer werd deze kade de ringdijk van de polder.

De Lutkemeer en omgeving omstreeks 1746. Het gele gebied is Raesdorp, het roze gebied is het restant van Nieuwerkerk, het groene gebied is Oostdorp (Osdorp), met onderaan ‘De Naecker Molen’. De grijze strook onderaan is door de Haarlemmermeer weggespoeld land.

Het meertje werd ten noorden en oosten begrensd door de Osdorper Bovenpolder, ten westen door Raesdorp en ten zuiden door Nieuwerkerk en de Middelveldsche Akerpolder. Na de droogmaking van de Haarlemmermeer in 1852 bleef de Lutkemeer nog enige tijd bestaan, maar werd in de jaren 1864-1865 ook drooggemaakt. Dit was een initiatief van de familie Rutgers van Rozenburg, die het meertje in 1863 van de Rijksoverheid had gekocht.

De Lutkemeer en Raasdorp met de pas gegraven Ringvaart van de Haarlemmermeer, die zelf nog niet is drooggemaakt. Links nog het laatste restant van Nieuwerkerk aan den Drecht. Onderaan de Akerpolder, met de (oude) Akermolen. Rond de Lutkemeer loopt de Wijsentkade; circa 1848.

Gemaal
De Lutkemeerpolder werd, net als de nabijgelegen Haarlemmermeer, bemalen met een stoomgemaal langs de Ringvaart, dat in 1925 elektrische aandrijving kreeg. Dit gemaal stond aan de noordwestrand van de polder. In 1975 werd het door een nieuw klein gemaal vervangen aan de zuidwestrand, tegenover gemaal ‘De Lijnden’. Het oude gemaal moest verdwijnen omdat de dijk langs de ringvaart daar verplaatst en verbreed moest worden t.b.v. het nooit-aangelegde ‘Kanaal om de West’.

De landelijke Lutkemeerweg met hooischelven op het land; juli 1935.

De ten noorden van de vroegere Lutkemeer liggende landtong Raesdorp werd in 1840 doorsneden door de Ringvaart van de Haarlemmermeer. Het direct aan de Lutkemeer grenzende gedeelte werd in 1872 uitgeveend en vervolgens onderdeel van de enkele jaren tevoren drooggemaakte Lutkemeerpolder. Inmiddels ligt hier de ‘Raesberg’.

Huis aan de Raasdorperweg 85, op de westelijke dijk van de Lutkemeerpolder. Op de voorgrond de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder. Deze bebouwing verdween voor de verzwaring van de dijk langs de ringvaart; 1 augustus 1967.

De Lutkemeerpolder is een van de laagstgelegen delen van Amsterdam, met een polderpeil van 5,70 meter onder NAP. Alleen de aan de zuidoostkant van Amsterdam gelegen Watergraafsmeerpolder ligt nog iets lager. De oppervlakte van de Lutkemeerpolder bedraagt ruim 200 hectare.

De Lutkemeerweg bij de dijkcoupure van de Wijsentkade, met daarop de woning op nr. 92; 12 juli 1967.

Lutkemeerweg
De polder kende vanaf het begin één polderweg, een ‘middenweg’ haaks op de Osdorperweg: de Lutkemeerweg. Langs deze weg werden na de droogmaking zes boerderijen gebouwd: ‘Tijd is Geld’, ‘Maria’s Hoeve’, ‘De Boterbloem’ en een naamloze boerderij aan de noordzijde en ‘Melkweg’ en ‘Nooit Gedacht’ aan de zuidzijde. Hiervan bestaan er nog drie, waarvan ‘Tijd is Geld’  en ‘Melkweg’ op de lijst van gemeentelijke monumenten staan.

Boerderij ‘De Melkweg’ aan de Lutkemeerweg is nog in gebruik als akkerbouwbedrijf; april 1985.

De polder was vanwege de vruchtbare kleigrond geheel in gebruik als akkerland. Dit bleef zo tot begin 21e eeuw. In de jaren zestig werd aan de zuidkant van de polder een deel opgehoogd voor de aanleg van de begraafplaats Westgaarde. De ingang daarvan ligt echter aan de kant van de Wijsentkade.

Vanaf het jaar 2000 werd steeds meer grond bestemd als bedrijventerrein, eerst het zuidelijke deel tussen Westgaarde en de Ringvaart. Hier kwamen de Etnastraat, Moroastraat en Fogostraat te liggen. Vanaf 2020 werden de plannen concreter om ook ten noordwesten van de Lutkemeerweg bedrijven te vestigen. Dit leidde tot veel protest van omwonenden en natuurliefhebbers die strijden voor behoud van het groene karakter van deze polder. Ten behoeve van de bedrijven werden inmiddels ook de Colimastraat en de Bromoweg aangelegd.

Helemaal in het westen van de polder is in 2006 een natuurgebiedje aangelegd, onderdeel van de natuurverbindingszone de ‘Groene AS’. Dit is het Lutkemeerpark. Aansluitend ligt sinds 2017 een nieuw natuurgebied, de ‘Raesberg’. De Westrandweg (A5) doorsnijdt sinds 2012 de meest noordelijke punt van de polder bij de Wijsentkade.

Erik Swierstra, maart 2023.
Werkgroep Historie Sloten-Oud Osdorp

De (meeste) foto’s en kaarten zijn afkomstig uit de Beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam.

Kaart van de Lutkemeerpolder (boven), met de Begraafplaats Westgaarde, en de Middelveldsche Akerpolder, reeds gedeeltelijk bebouwd met de westpunt van de Tuinstad Osdorp; 1983.

De Lutkemeerpolder in 1903 met langs de Lutkemeerweg vijf boerderijen: Tijd is geld, De Melkweg, de Boterbloem, Nooit Gedacht en ’t Oog in ’t Zeil. Aan de linkerkant het stoomgemaal langs de ringvaart, aan de onderkant het nog bestaande Stoomgemaal De Lijnden. Links van de Ringvaart een een gedeelte van Raesdorp en Nieuwerkerk.

Sinds de ontginning in de 10e-13e eeuw was dit veenweidegebied. Gezien de huidige naam en naamsverwantschap was dit gebied mogelijk verbonden met de Middelveldsche Polder, die zich uitstrekte tussen de Spieringshoornpolder, de latere Osdorper Binnenpolder, en de toenmalige Sloter Binnenpolder.

(N.B. Door op de afbeeldingen te klikken kan een vergrote weergave worden getoond.)

Kaart van de Lutkemeer e.o. vervaardigd door Floris Floris Balthasars en zijn zoon Balthasar Florisz van Berckenrode; circa 1615.

Kaart van ‘Den Aecker’ met de Middelvelts Aecker Polder uit 1746. Links onder ‘De Nacker Molen’. Het groen aangegeven gebied behoort tot de ban van Oostdorp (Osdorp), het geel aangegeven gebied behoort tot de ban van Sloten en het roze aangegeven gebied ronde Slooten (rechts) behoort tot de Geer Ban.

Van oudsher lag de Middelveldsche Akerpolder deels in de Osdorperban, deels in de Sloterban en een heel klein deel in de Geerban, in 1816 verenigd in de voormalige gemeente Sloten (geannexeerd door Amsterdam in 1921). Het doorlopen van de vroegere scheidsloot van de eerste twee bannen voorbij de Osdorperweg door de Middelveldspolder tot nabij Sloterdijk, alsmede de formele naam van de polder, doen vermoeden dat oorspronkelijk vrije afwatering plaatsvond op het IJ, door de voormalige Middelveldssluis in de Spaarndammerdijk ten westen van Sloterdijk.

Na het graven van de trekvaart naar Haarlem in 1632 was het noodzakelijk om de door deze vaart doorgraven polders van molens langs de Haarlemmerweg te voorzien daar de rechtstreeks lozing op het IJ via duikers in de Spaarndammerdijk niet meer mogelijk was. Zo ontstonden de molens die later bekend zijn geworden als de 1100 Roe en 1200 Roe, naar de afstand tot de Haarlemmerpoort en ook nog enkele inmiddels verdwenen molens ten noorden van de Haarlemmervaart.

Kaart van de Middelveldsche Aker Polder na de droogmaking na het uitvenen, met de Noorder (Aker)weg en Zuider (Aker)weg. Middenonder de (nieuwe) Akermolen; 1903.

De Middelveldsche Akerpolder werd al sinds 1598 bemalen door de (oude) Aecker Molen, een wipmolen met scheprad met een vlucht van 17 m, die uitwaterde op de Haarlemmermeer. Deze molen stond nabij de plek waar de Wijsentkade uitkwam op de Haarlemmermeer. Tegenwoordig bevindt zich hier de Lijnderbrug tussen de Ookmeerweg en de Amsterdamse Baan in de Haarlemmermeer.

Den Aecker
Op oude kaarten werd de Middelveldsche Akerpolder ook aangeduid als ‘Den Aecker’. Dit was een driehoekig gebied tussen de Osdorperweg, de Wijsentkade / Lutkemeer en de oever van de Haarlemmermeer. Op een oude kaart van het Hoogheemraadschap Rijnland uit 1746 staan vermeldingen van de ‘Middel velts Aecker polder’ en ‘De Nacker Molen’ tussen Sloten en de Lutkemeer. De kade langs de Haarlemmermeer had veel te lijden onder oeverafslag. Dit bleef een groot probleem tot de droogmaking van de Haarlemmermeer in 1852.

‘De Oude Molen’ (Akermolen) als dienstwoning. Links het elektrische gemaal, rechts het Zwartepad langs de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder; 2 juli 1967.

In december 1875 werd concessie verleend voor het vervenen van de Middelveldsche Akerpolder. Vanaf 1876 werd het gebied uitgeveend en vervolgens in 1896 weer ingepolderd als droogmakerij. Het polderpeil kwam hiermee circa twee meter lager te liggen. Ter vervanging van de oude molen werd in 1874 een nieuwe Akermolen gebouwd, met gebruikmaking van onderdelen van de oude molen. De molen was een van de grootste van Holland, met een vlucht van 28 meter. Er was aanvankelijk een scheprad van 5,25 m, dit werd in 1896 vervangen door een vijzel. Overigens kon de molen ook omgekeerd werken; ze kon in tijden van nood de polder onder water zetten; ze maakte deel uit van de Stelling van Amsterdam.

De Zuiderakerweg met boerderijen, gezien in zuidwestelijke richting vanaf de Osdorperweg; februari 1934.

In 1921 kwam er een nieuw elektrisch gemaal naast de molen. De molenromp werd verwijderd en de stenen onderbouw bleef als molenstomp bestaan en werd voorzien van een nieuw dak met dakpannen. Dit diende nu als dienstwoning voor het gemaal. Nadat er in de jaren negentig een nieuw klein gemaal ernaast was gebouwd vertrokken in 1999 de laatste bewoners. De oude woning raakte in verval en het stadsdeel Osdorp wilde deze slopen. Na langdurig actievoeren door bewoners uit de omgeving bleef deze uiteindelijk toch behouden en is vanaf 2008 door Stadsherstel Amsterdam gerestaureerd (herbouwd). Sinds 2010 is de Akermolen in gebruik als theehuis.

Luchtfoto van de Middelveldsche Akerpolder met tuinbouwgebied langs de Zuiderakerweg. Op de voorgrond de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder; april 1973.

Deze polder werd aanvankelijk gebruikt voor veeteelt. Langzamerhand kwamen er meer tuinderijen. Tot eind 20e eeuw was er voornamelijk tuinbouw, totdat in de jaren zestig een deel van tuinstad Osdorp (de wijk De Punt, rond het Dijkgraafplein) en vanaf de jaren negentig de woonwijk De Aker werden gebouwd. In 2004 was de woningbouw voltooid en daarmee de polder vrijwel geheel bebouwd.

Erik Swierstra, maart 2023.
Werkgroep Historie Sloten-Oud Osdorp

De (meeste) foto’s en kaarten zijn afkomstig uit de Beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam.

Kaart van de Lutkemeerpolder (boven), met de Begraafplaats Westgaarde, en de Middelveldsche Akerpolder (onder), reeds gedeeltelijk bebouwd met de westpunt van de Tuinstad Osdorp. Aan de westkant van de polder waren sportvelden, oostelijk daarvan was tuinbouw; 1983.

De voormalige gemeente Sloten kreeg in 1877 nog een aanzienlijke gebiedsuitbreiding. De pas drooggemaakte Groote IJpolder werd toen ingedeeld bij de ten zuiden daarvan liggende gemeente Sloten.

(N.B. Door op de afbeeldingen te klikken kan een vergrote weergave worden getoond.)

De noordgrens van Sloten was voordien de Spaarndammerdijk, tussen de huidige Spaarndammerbuurt, het dorp Sloterdijk en Halfweg. Na 1877 vormde het Noordzeekanaal de noordgrens. Ten noorden daarvan lagen de gemeenten Westzaan en Zaandam. Dit bleef zo tot de annexatie van Sloten door Amsterdam in 1921. Sinds 1974 grenst Amsterdam bij het Noordzeekanaal aan de gemeente Zaanstad.

Kaart van de Groote IJpolder van de Amsterdamse Kanalmaaschappij met de geplande verkaveling; circa 1875.

Een klein gedeelte van de Groote IJpolder, ten zuidwesten van de vroegere landtong De Heining, begrensd door de Zuiderweg, werd ingedeeld bij de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude. Hiertoe behoorde ook de westelijk gelegen Houtrakpolder. Het deel van die gemeente ten oosten van Zijkanaal F werd in 1963 overgedragen aan de gemeente Amsterdam.

Tien nieuwe polders in het IJ
De droogmaking van de Groote IJpolder was een onderdeel van een groter project, de aanleg van het Noordzeekanaal tussen Amsterdam en IJmuiden en de droogmaking van de vroegere zeearm het IJ, tussen Amsterdam en Beverwijk. Dit werd uitgevoerd door de Amsterdamse Kanaal Maatschappij (AKM). De start van het project was in 1865, het kanaal werd op 1 november 1876 in gebruik genomen. De kosten van de aanleg van het kanaal werden gedekt door de verkoop van drooggemaakte gronden in de nieuwe polders. Aan weerszijden van het kanaal werden tien droogmakerijen aangelegd die gereed kwamen tussen 1873 en 1877: aan de noordzijde vijf polders: Wijkermeerpolder, Nauernaschepolder, Westzanerpolder, Zaandammerpolder en Noorder IJpolder. En aan de zuidzijde ook vijf polders: Noord Spaarndammerpolder, Zuid Spaarndammerpolder, Houtrakpolder, Groote IJpolder en Amsterdammerpolder.

De tien IJpolders op een kaart van W.H. Hoekwater uit 1901. Zichtbaar zijn van links naar rechts: de Zuid Wijkermeerpolder, Noord Spaarndammerpolder, Zuid Spaarndammerpolder, Nauernaschepolder, Westzanerpolder, Zaandammerpolder, Houtrakpolder, Groote IJpolder, Amsterdammerpolder en Noordpolder (Noorder IJpolder).

De grond werd vanaf 1875 in fases geveld en door particulieren gekocht die hier boerderijen oprichtten. Het land werd overwegend in gebruik genomen voor de verbouwing van koolzaad. De landarbeiders bouwden er hun onderkomens en schuren. Vanaf de tweede helft van de 20ste eeuw werden delen van deze polders ingericht voor recreatiegebieden en bedrijventerreinen.

De tweede Hembrug (uit 1907), gezien in noordelijke richting, met links daarvan het stoomgemaal van de Groote IJpolder. Rechts op de achtergrond de artillerie inrichtingen; circa 1930.

De Groote IJpolder was van deze polders de grootste, de ten westen daarvan gelegen Houtrakpolder was iets kleiner. Het Zijkanaal F vormde de scheiding. Dit was een van de tien zijkanalen van het Noordzeekanaal (A t/m K). Zijkanaal F was veruit het langste zijkanaal, maar is ook het enige kanaal dat (bijna) helemaal is gedempt. Alleen vlak ten noorden van Halfweg is er nog een stukje overgebleven.

De Groote IJpolder kwam gereed in 1875. Het zomerpeil van deze polder was 3,45 m onder NAP. De polder werd bemalen met een stoomgemaal dat iets ten westen lag van de in 1878 gebouwde (eerste) Hembrug in de spoorlijn Amsterdam – Zaandam.

Het voormalige eiland De Hoorn en Hembrug in 1908. Links van de Hembrug ligt het stoomgemaal uit 1875 van de Groote IJpolder.

In 1876 werden verspreid over het jaar drie veilingen gehouden waarbij de grond in de polder door de AKM werd verkocht aan particulieren. Het meest oostelijke deel van de polder was het eerste aan de beurt, dat bedroeg 487 hectare, de gronden ten oosten van Zijkanaal F, met een oppervlakte van 642 hectare werden vervolgens verkocht. Ten slotte werd het resterende deel van 530 hectare nabij dit kanaal aan het einde van het jaar verkocht. De ingebruikname van het Noordzeekanaal was op 1 november 1876.

Het onderhoud van de dijken langs het Noordzeekanaal bleef onder beheer van de AKM, later werd dit het Rijk, terwijl de dijken langs het Zijkanaal F in onderhoud kwamen bij het nieuwgevormde polderbestuur van de IJpolder.

Het Noordzeekanaal gezien vanaf de Hembrug in westelijke richting. Links is het stoomgemaal van de Groote IJpolder; circa 1920.

De scheiding tussen de Groote IJpolder en de oostelijk daarvan gelegen Amsterdammer Polder werd gevormd door een waterkering die evenwijdig lag aan de spoordijk van de spoorlijn Amsterdam – Hembrug (- Zaandam). De in 1907 gebouwde nieuwe en grotere Hembrug lag iets westelijker en daardoor vlak naast het stoomgemaal. Ten oosten van het oorspronkelijke tracé van de spoorlijn (1878-1907) lag de gemeentegrens tussen Sloten en Zaandam, respectievelijk Amsterdam. De oostelijker gelegen Amsterdammerpolder lag tot 1921 deels in Zaandam en deels in Amsterdam, daarna geheel in Amsterdam.

Eiland Den Hoorn
Het voormalige eiland Den Hoorn of De Horn werd geheel omsloten door de Groote IJpolder, het meer westelijk gelegen voormalige eiland Ruigoord werd geheel omsloten door de Houtrakpolder. Het eiland Den Hoorn, met iets ten noordoosten daarvan nog een klein eilandje, de ‘Jan Rebellenwaard’, lag ten noorden van Spierinx Hoorn in het IJ. Dit laatste is bij de inpoldering verdwenen in het omgevende land.

Detail uit de Topografisch Militaire Atlas uit circa 1850 met de Spieringhorner Polder en de Eilanden Ruigoord (links) en De Horn met de Jan Rebellenwaard (rechts).

Kaart van het eiland Den Hoorn uit circa 1630 van Balthasar Florisz. van Berckenroode. Er zijn vijf boerderijen zichtbaar. Het noorden is rechts.

Den Hoorn, vroeger de Zaenderhorn, hoorde van oudsher bij de Zaanstreek, later Zaandam. Het eiland werd in 1399 door graaf Albrecht van Beieren verkocht aan het Karthuizerklooster te Amsterdam. Na de alteratie in 1578 werd het klooster opgeheven en het eiland overgedragen aan het Burgerweeshuis. Er waren enkele huizen en boerderijen en een kapelletje. Bij stormen werden er steeds stukken land weggeslagen waardoor het eiland telkens kleiner werd. In 1591 was de oppervlakte nog circa 100 hectare, een eeuw later nog maar 70 hectare. In 1786 werd het inmiddels onbewoonde eiland overgedragen aan de domeinen van Holland en West-Friesland. Halverwege de 19e eeuw stonden er twee boerderijen op het eiland. Door de aanleg van de Groote IJpolder werd het eiland eigendom van de Amsterdamse Kanaal Maatschappij (AKM) en vervolgens in 1874 weer verkocht. Het voormalige eiland lag iets hoger dan de omringende polder, De ‘Weg om Den Horn’ markeerde de contouren van het eiland. Later heette dit het ‘Velserpad’. Er was één naar het vroegere eiland vernoemde boerderij: aan de zuidpunt lag de Horn Hoeve (F342).

De “Horn Hoeve” ten zuiden van de Hoorn bij Molenweg; 1932.

In 1912 waren er al de eerste plannen om ten westen van de Hembrug een toekomstige havenuitbreiding te realiseren, deels in het vroegere eiland Den Hoorn. In 1913 nam de gemeenteraad van Amsterdam het plan aan en in 1918 werden al de eerste landbouwgronden aangekocht voor de toekomstige havenbekkens, die vanaf de jaren veertig werden gerealiseerd, toen het eerste deel van de Westhaven werd gegraven.

In de jaren zestig is Den Hoorn en omgeving volledig verdwenen voor de aanleg van het Westelijk Havengebied. De Nieuwe Hemweg, de Westhaven en de Hornhaven liggen deels op de plek van Den Hoorn en de Hornhaven is hiernaar vernoemd. Het restant van de nabijgelegen ‘Waard’ of ‘Jan Rebellenwaard’ verdween al gelijk bij de aanleg van de Amsterdammerpolder in 1874.

Kaart van de Groote IJpolder met de nieuwe gemeentegrenzen van 1921.

Polderwegen en poldertochten
De Groote IJpolder werd net als veel Hollandse droogmakerijen doorsneden door een grid van haakse polderwegen en -tochten, waartussen de polderkavels lagen.

Werk op het land in de Groote IJpolder. Het oogsten van vlas; juli 1941.

Van noord naar zuid waren er de volgende oost-westwegen en -poldertochten: Ringweg (langs het Noordzeekanaal; later: Velserweg), Noordertocht, Noorderweg (later: Frogerweg), Middentocht, Middenweg (later deels Velserweg), Zuidertocht en Zuiderweg. Langs de Spaarndammerdijk, en om de Spieringhorner Buitenpolder en De Heining, lag de Ringweg. Het gedeelte ten oosten van De Heining heette later Overbrakerweg en het gedeelte ten westen van De Heining werd IJpolderweg. Langs het Zijkanaal F kwam de Weg langs Zijkanaal F, later: Frogerweg (ten noorden van de Zuiderweg) en de Kanaalweg (ten zuiden van de Zuiderweg). De Frogerweg was vernoemd naar Willem Anthonie Froger, eerste ontwerper van het Noordzeekanaal.

Van west naar oost waren er de noord-zuid wegen Spieringweg en Nieuweweg. Rond het vroegere eiland De Horn lag een ringweg, de Weg om Den Horn. Vanaf dit eiland naar het zuiden liep de Molenweg. Ten oosten van het vroegere eiland De Horn lagen nog de Ringweg (langs de spoorlijn), de Molentocht en de Hoornweg, de Sloterdijkschetocht en de Ringweg (langs de Spaarndammerdijk). De diverse tochten waterden af op een ringsloot om De Horn, die naar het noorden afwaterde naar het stoomgemaal aan het Noordzeekanaal. Op oude kaarten van kort na de droogmaking werd dit nog aangeduid als ‘stoomwatermolen’. De watergang die daar naar toe leidde heette dan ook Molentocht, ook de Molenweg was hiernaar vernoemd.

De haakse bocht in de Velserweg bij de Middenweg, met de panden Velserweg 301-305; 2 augustus 1960.

In 1934 werd er een doorgaande autoweg aangelegd vanaf het dorp Sloterdijk naar Velsen (Rijksweg 6). Dit werd de Velserweg, deze liep grotendeels langs bestaande wegen: vanaf Sloterdijk eerst nieuw een stukje door de Batenpolder, daarna verder via de vroegere Hoornweg, dan een nieuwe doorsteek dwars door het vroegere eiland De Horn. Ten westen daarvan liep deze weg verder langs de vroegere Middenweg, tot een nieuwe dwarsverbinding, evenwijdig aan een nieuwe hoofdtochtsloot ten oosten van de Spieringweg, naar het nieuwe dieselgemaal uit 1935. Ten westen van deze tochtsloot kwam de nieuwe Machineweg.

De Velserweg boog ten oosten (en later ten westen) van dit gemaal af naar het westen en volgde verder de vroegere Ringweg, evenwijdig aan het Noordzeekanaal. Over Zijkanaal F werd in 1934 een nieuwe ophaalbrug gebouwd, die verbinding gaf met het verdere vervolg van de weg door de Houtrakpolder, evenwijdig aan het Noordzeekanaal tot aan Velsen. Deze brug is afgebroken in 1973 bij de aanleg van de Amerikahaven. De Velserweg is in 1972 verlegd naar een westelijker tracé door de Houtrakpolder, richting het gemaal van die polder. Sinds 1993 is het nog bestaande gedeelte buiten Amsterdam bekend als Provincialeweg 202 (N202).

Nieuwe Poldergemaal van de Groote IJpolder gezien vanaf de Velserweg in noordelijke richting; 12 december 1935.

Als gevolg van de verbreding van het Noordzeekanaal en de aanleg van de Westhaven vanaf 1935 moest het oude stoomgemaal verdwijnen en werd dit in 1935 vervangen door een nieuw dieselgemaal meer naar het westen. Ter vervanging van de tochtsloot tussen het deels vergraven voormalige eiland De Horn en dit gemaal werd ten westen van de nieuwe haven en ten oosten van de Spieringweg een nieuwe noord-zuid gelegen hoofdtocht gegraven, met daarlangs ook een nieuwe noord-zuidweg. Deze werd in 1934 onderdeel van de Velserweg.

Hoeve “Wijlen ’t IJ”, tussen Frogerweg en Spieringweg, aan de Noorderweg F 199 in de Groote IJpolder. maart 1932.

Boerderijen en andere bebouwing
In de Groote IJpolder werden in het laatste kwart van de 19e eeuw een hele reeks nieuwe boerderijen gebouwd. Enkele daarvan werden apart vermeld op de topografische kaarten, zoals: De Verwachting (Ringweg / Frogerweg), Wijlen ’t IJ, Terra Nova / F 291, Henricus Hoeve, De Viersprong / F 186, Welgelegen / F 185, De Toekomst / F 179 (Noorderweg), Arbeid Adelt / F 131-132, Jacobs Hoeve / F 135-136, De Phoenix / F 147, Elisabeth Hoeve / F 148, Anna’s Hoeve / F 149 (Middenweg), Margaretha Hoeve (Zuiderweg), Banka Hoeve / F 121 (Weg langs Zijkanaal F, later: Frogerweg), Helena’s Hoeve (Weg langs Zijkanaal F, later: Kanaalweg), Alida Hoeve / F 52, Aurora, Hillegonda Hoeve / F 89 (Ringweg), Maria’s Hoeve (Molenweg), De Horn, Horn Hoeve (Weg om de Horn), De Goede Verwachting / F 177 (Nieuweweg, later Velserweg), Catharina’s Hoeve, Hoeve Suriname / F 347, Catharina Hoeve / F 350, Cornelia Hoeve / F 324, Suzanna Hoeve (Hornweg, later Velserweg). Ook waren er nog enkele boerderijen zonder naam.

Hoeve aan de Middenweg F 137 (Groote IJpolder),op de hoek van de Spieringweg, gezien in noordwestelijke richting; april 1932.

Enkele hoeven verdwenen al vanaf 1935 bij de aanleg van het eerste deel van de Westhaven en de ophoging van terreinen langs de Nieuwe Hemweg.

Bovenstaande gegevens zijn ontleend aan een kaart van de Dienst der Publieke Werken uit 1936. Totaal staan er circa dertig boerderijen op aangeduid.

Scholen en huizen
Ook waren er nog twee scholen: De IJpolderschool op de hoek van de Middenweg en de Spieringweg en een naamloze school langs de Nieuweweg (later Velserweg) bij de Middentocht. Voorts waren er verspreid over de polder nog diverse losse huizen en zeker vier complexen van Rijksmagazijnen. Op de hoek van de Nieuweweg / Middenweg, waar de Velserweg een hoek van 90 graden maakte, was nabij enkele huizen een benzinepomp gevestigd. Met name langs de Ringweg (later Overbrakerweg), net ten noordwesten van Sloterdijk, was een grotere concentratie huizen in een lintbebouwing

Luchtfoto van de Westhaven en omgeving gezien in noordoostelijke richting. Links onder Groote IJpolder en de Velserweg. Links boven de Westzaner- en de Zaandammerpolders. Midden het Noordzeekanaal. Midden rechts de Hembrug, Hemkade en Hemdijk; 19 mei 1936.

Vanaf de jaren twintig werden op verschillende locaties ten noordwesten van Sloterdijk sportvelden aangelegd. Nabij de Hornweg (later Velserweg), hoek Ringweg, achter de Cornelia Hoeve en Suzanna Hoeve, kwam een uitgebreid sportterrein, met 38 sportvelden, later nog uitgebreid met 6 velden. Ook tussen de Sloterdijksche Tocht en de Ringweg kwamen nabij Hoeve Aurora 16 sportvelden. Nabij de Hillegonda Hoeve aan de Ringweg lagen nog 7 sportvelden. Toen het gebied in de jaren zestig onder het ophogingszand verdween werden er in de Westelijke Tuinsteden ter vervanging nieuwe grote sportcomplexen aangelegd.

Westelijk Havengebied
In de jaren zestig kwam er een einde aan het hele poldergebied tussen de Haarlemmervaart en het Noordzeekanaal, toen het geheel werd opgespoten met een dikke laag zand ten behoeve van de aanleg van het Westelijk Havengebied. Ook de Groote IJpolder verdween geheel onder het zand, nadat alle boerderijen waren afgebroken. Ook het poldergemaal verdween en de polder werd officieel in 1970 opgeheven.

Kaart van de Groote IJpolder in 1957. Een deel van de polder is al opgeofferd voor de nieuw aangelegde Westhaven. Rechtsonder in het geel de sportvelden nabij het dorp Sloterdijk. Linksonder de Spieringhorner Binnenpolder; 1957.

Er is in deze omgeving (bijna) niets wat nog herinnert aan vroeger. Een klein stukje van de Groote IJpolder is nog herkenbaar tussen het natuurgebied Geuzenbos en het restant van de Spaarndammerdijk ten zuidwesten van het Boezemgemaal Halfweg. Hier zijn nu rietvelden en bosschages. Het oude slotenpatroon is er nog te herkennen. Een deel ten noordwesten daarvan is begroeid met het Geuzenbos.

Erik Swierstra, maart 2023.
Werkgroep Historie Sloten-Oud Osdorp

De (meeste) foto’s en kaarten zijn afkomstig uit de Beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam.

Literatuur
* Ons Amsterdam, maart 1962, pagina 89-91.

De zuster heeft de kleuterschool van de katholieke Sint-Jozefschool vanaf 1946 mede helpen opbouwen.

Daarna werkte zij een periode elders in het land, maar zij keerde in 1962 tot aan haar pensioen in 1981 terug naar Sloten. Heel veel Slotense gezinnen zullen zich zuster Theresio dan ook kunnen herinneren. Zij was maar liefst 42 jaar werkzaam in het kleuteronderwijs waarvan 26 jaar als hoofdleidster van de Sint-Jozefkleuterschool op Sloten.

Sinds 1939 in het onderwijs
Op 16 augustus 1919 werd Zuster Theresio in Harderwijk geboren als Willy Jacobs. Op 18-jarige leeftijd deed zij haar intrede bij de Congregatie van de Zusters Franciscanessen van Dongen. Als jonge kloosterlinge volgde zij de opleiding tot kleuterleidster. In 1939 startte zij haar onderwijsloopbaan op de Sint-Theresiakleuterschool aan de Da Costakade in Amsterdam-West waar ook het klooster was gehuisvest.

Op het podium van het Parochiehuis
In oktober 1946 kwam Zuster Theresio naar Sloten waar zij hoofdleidster werd van de Sint-Jozefkleuterschool die in 1945 was opgericht. Een eigen gebouw had de school nog niet. De beide kleuterklassen kregen onderdak in het parochiehuis: één groep op de begane grond en de andere op het podium! Deze primitieve huisvesting werd later ingeruild voor een tijdelijk houten gebouwtje langs de steeg naar het tuincomplex van de V.A.T.

Sloten lonkte
In 1947 vertrok Zuster Theresio naar Badhoevedorp om hoofdleidster te worden van de daar nieuw geopende Sint-Jozefkleuterschool. Vervolgens was zij van 1953 tot 1962 hoofdleidster van diverse kleuterscholen in Zeeland en Noord-Brabant. Toen Zuster Theresio in 1962 in Sloten terugkeerde, beschikte de school sinds 1951 over een riant gebouw met drie lokalen achter de Sint-Jozefschool. Samen met Fiet Kunst-Schuss, die nog altijd op Sloten woont, heeft zij zich tot aan haar pensioen in 1981 ingezet voor de ontwikkeling van de kleuters uit Sloten en directe omgeving.

In het kloosterhuis Sloterweg 1190
Als lid van de congregatie woonde Zuster Theresio van 1946 tot 1953 in het klooster dat sinds 1945 gevestigd was op het adres Sloterweg 1190. De Mariagevelsteen naast de voordeur is hiervan een blijvende herinnering. Eerder was dat de dienstwoning van het schoolhoofd H.J. Schuss van de Sint-Jozefschool. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was de woning gevorderd door de Duitse bezetter en woonden hier officieren. Vanaf 1962 werd het klooster ondergebracht in De Meerwende in Badhoevedorp. De zuster reisde voortaan daarvandaan dagelijks naar haar werk op Sloten.

Overleden op Sint-Jozefs dag
In 1981 ging Zuster Theresio met pensioen en nam zij – na 42 werkzame jaren in het onderwijs – afscheid van de Sint-Jozefschool. Opmerkelijk is dat zij vervolgens nóg eenzelfde periode van 42 jaar van haar pensioen heeft mogen genieten. Die jaren bracht zij door in de hoofdvestiging van het klooster in Dongen. Daar was het de burgemeester die haar in 2019 op haar 100e verjaardag in het zonnetje zette. Lichamelijk en geestelijk bleef zij sterk tot zij op 19 maart 2023 op de leeftijd van 103 jaar overleed. En – toevallig of niet – dat is precíes de kerkelijke gedenkdag van Sint-Jozef.

Terugblik in documentaire
De rouwkaart vanuit de Congregatie vermeldt dat zij overleed in het 86e jaar van haar professie. Wat bezielde Willy als meisje in de tienerleeftijd om destijds het klooster in te gaan? Als 100-jarige werkte Zuster Theresio mee aan een documentaire waarin zij daarop terugblikt, evenals op het begin van haar onderwijsloopbaan en het kloosterleven. Bekijk deze documentaire via deze link.

Theo Durenkamp; 22 maart 2023.